Επόληκεν η εκκλησκιά (της φιλολόγου κ. Ευαγγελίας Μ. Παναή) Μέρος τέταρτο

Μια σειρά με θαυμάσια κείμενα εμπλουτισμένα με φωτογραφίες, για τη ζωή τον περασμένο αιώνα στη Βιλλανόβα (Παραδείσι) γραμμένα από τη φιλόλογο κ. Ευαγγελία Μ. Παναή.

Επόληκεν η εκκλησκιά (της φιλολόγου κ. Ευαγγελίας Μ. Παναή) Μέρος τέταρτο           

24-12-2017 Και αυτό είναι το 4ο μέρος της εργασίας μου, Αγαπημένοι μου Φίλοι! Διαβάστε το και απολαύστε το! Πώς ήταν τα κυριακάτικα απογεύματα των αναμνήσεων μας, στο χωριό! Με την αγάπη μου και τις καλύτερες ευχές μου! Καλά Χριστούγεννα! Καλή ανάγνωση!

"Επόληκεν η εκκλησκιά...

κι ήρτασιν οι Κυργκιακάσιμες χαρές!"

Αναμνήσεις από το παλιό Παραδείσι, που θα μπορούσαν να είναι, από κάθε χωριό...

Μέρος τέταρτο

Και κάπως έτσι, "μ' αυταδά και μ' αυταδά", ερχόταν το απόγευμα της "Κερεκής"!...

Ό,τι λόγια κι αν χρησιμοποιήσει κανείς, δεν θα μπορέσουν ποτέ να περιγράψουν την χαρά και την γιορτή, που ξεχείλιζαν τα "κυργκιακάτικα" απόβραδα στο χωριό μας! Τότε που το Παραδείσι, ήταν ένας σωστός Παράδεισος, άξιος του ομιλούντος ονόματος του και η τραγωδία της αρπαγής του κάμπου και η φρίκη του αεροδρομίου, ήταν ακόμη, πολύ μακρινός εφιάλτης, για να μπορεί κανείς να τον διανοηθεί...

Το Παραδείσι πνιγμένο στο πράσινο και από το βουνό του και από τον κάμπο του! ...Με τις πάμπολλες πηγές του στην "ριζοβουννιά": "του Κουργκιού", "του Μακουφκιού", "του Τσεσεμέ", "του τράχου του Άι Μιχαήλη", "του Νερουδακιού", "του Άι Μπακού"!... ...Με την ιστορική μεσαιωνική ιπποτική κρήνη "του Σταυροθολλιού", φορτωμένη με αμέτρητους θρύλους και δοξασίες... ...Με την πολυπαινεμένη από τους Ευρωπαίους περιηγητές του 19ου αιώνα, βρύση "του Κουφά" με την μαρμάρινη παλαιοχριστιανική, σε σχήμα σταυρού γούρνα της , να μετρούν το πέρασμα των αιώνων με το κελάρυσμα των γάργαρων νερών τους και την αέναη οργιαστική βλάστηση των πλατανιών τους και των παραδείσιων περβολιών που τις περικύκλωναν!... ...Με τα αμέτρητα "φλετρά" (πηγάδια) που κάποιοι τα υπολογίζουν σε τρεις χιλιάδες συνολικά, από τις Βαγιές και την Βάρη κοντά στην Κρεμαστή, μέχρι τον Νέ'υ'πα κοντά στη Θολό, που ήταν όλα, Παραδεισιώτικα χωράφια... ...Με τις πάνω από χίλιες "τρούμπες" (ανεμόμυλοι) με τα κάτασπρα τριγωνικά πανιά τους να γυρίζουν αντλώντας το νερό, ολόιδια ιστιοφόρα καραβάκια, που αρμένιζαν στο καταπράσινο πέλαγο, τον εύφορο κάμπο του !... 

...Με τον πλατύ, ολόισιο δρόμο που ένωνε την κεντρική πλατεία του χωριού με την παραλία και το γραφικό "Καφενεδάκι"... Το αναφέραμε και στο τραγουδάκι που τραγουδούσαμε στον οδηγό, στις σχολικές μας εκδρομές μέσα στο λεωφορείο: "Πάρε φόρα οδηγέ, για να τους περάσουμε και θα σε κεράσουμε ένα καραφάκι, κατά το βραδάκι, στο Καφενεδάκι!"... ...Με τα πεύκα και τις ανθισμένες "αροδάφνες"(ροδοδάφνες) κι από τις δυο μεριές του δρόμου, που δημιουργούσαν ένα ζευγάρι μαγευτικά παραπετάσματα από πράσινο, κόκκινο, λευκό και ροζ και έτερπαν τον κόσμο, ο οποίος πηγαινοερχόταν από το χωριό στην θάλασσα, στις καλοκαιρινές κυρίως βόλτες του... 

...Με τους καφενέδες στον κεντρικό δρόμο γιορτινοντυμένους - "του ΧατζηΚωσταντή" (ο πρώτος που έφερε φωνόγραφο στη δεκαετία του 1930), "του προπάππου μου του Κωσταντή του Κουτσονικόλα", "του Ναστάση του Όνειρου", "του Στελλγκιανού", "του Χατζημιχάλη", "του Μαλωλά", "της εκκλησκιάς" και στις μεταπολεμικές δεκαετίες, "του Πασπαλλτά", "του Μάννιου", "του Καλύμνιου", "της Ναστασίας του Λιντιακού", "του Βασιλαρά", "του Γιαννί του Γιωργκιού", "το Μενίδι του Κυργκιάκου του Μαγκαφά", έτοιμους να τρατάρουν στους άντρες καφέ ή "μαστίχα" και μεζέ με "τσαρντέλλτα" (σαρδέλα), "τοματίτσα" και ελιές, "λοππάκια γιαχνί", "αντερουδάκια στιφάτο" και στις...εξαιρετικές περιπτώσεις, "σβάν τηανιτό με τ' αυγκά", για τους μερακλήδες και "αφρόζα" ή "βανίλλια υποβρύχιο" ή "κρεμίτσα σπιτίσιμη με το αθθόνερο" για τις ελάχιστες φορές που θα πήγαιναν ίσως οι κυράδες και τα παιδιά τους... 

...Με τους φωνόγραφους πρώτα και ύστερα μεταπολεμικά, με "τα ράδια" -εκείνα τα κυριακάτικα μεσημέρια που αντηχούσαν από όλα τα παράθυρα των σπιτιών: "Τα λα'ι'κά της Μίνως Μάτσας και Υιός"- και λίγο αργότερα, στις δεκαετίες του 1960-1970 με "τα ζουμπόξ", να παίζουν στην διαπασών τους καημούς του μεροκάματου και της ξενιτιάς, "να ντιωννιάζει" (αντηχεί) όλος ο κεντρικός δρόμος από λα'ι'κά και ρεμπέτικα, με τις στεντόρειες φωνές του Στέλιου, του Μπιθικώτση, του Τσιτσάνη και άλλων: "Θ' ανέβω και θα τραγουδήσω...", "Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι...", "Συννεφιασμένη Κυριακή...", "Πικρό σαν δηλητήριο είναι το διαβατήριο"... Και άλλα, και άλλα, το καθένα και ένα αβάσταχτο, γεμάτο μεράκια, "αχ!!", μέσα στη ψυχή του καθενός που τ' άκουγε!...

...Με το γραφικότατο ξύλινο μπλε καροτσάκι "της Ποπούλλτας" (άντρας ήταν ο άνθρωπος, παρ' όλο το όνομα που "κληρονόμησε" από την μάνα του την "Ποπούλλτα"), με τα δύο τροχουδάκια και τα χερούλια απ' όπου το κρατούσε και το έσπρωχνε ο παχουλός και αγαθός νοικοκύρης του, Νίκος Χρυσόπουλος. Κι όταν άνοιγε τα "τζάμενα" σκεπάσματα του, νόμιζε κανείς ότι ήταν το κέρας της Αμάλθειας κι έβγαζε από μέσα κάθε λογής "αγκλεούδγκια"(μίγμα ξηρών καρπών και καραμελών, που δώριζε ο νονός στο βαπτιστικό του μέσα σε μαντήλι, την Πρωτοχρονιά): "ξερολούκκουμα", "παστέλγκια", "ζαχαροστράγαλλτα", "κούννες" (σπόροι, πασατέμπος), "στραγάλγκια", (που τά 'βαζε σε χωνάκια από εφημερίδα), μαστίχες, "τσικκολατίτσες" "καραμέλλτες" ραβδωτές, πολύχρωμες, μέσα στις "γαζόζες" (γυάλινα βάζα), τόσο μακριές "καραμέλλτες", που να γλύφουν, να γλύφουν οι "μικρολοοί" σ' όλη την διάρκεια της απογευματινής βόλτας και να μην λένε να "κατελυθούν" (τελειώσουν)!....

...Κι ύστερα, ήταν οι καθιερωμένες "κυργκιακάσιμες βόρτες" της νεολαίας! "Εσολατσέρναν" (περιπατούσαν) παρέες-παρέες, χώρια οι κοπέλες, χώρια τα παλληκάρια... "Μέσα-όξω, μέσα-όξω"(ανατολικά - δυτικά) ασταμάτητα, σαν να θέλαν "όργκιο-μμόνο"(οπωσδήποτε) να "κατελύσουν" τα παπούτσια τους, "μέσα-όξω" όλον τον κεντρικό δρόμο του χωριού, που είναι και ο δρόμος που συνέδεε και συνδέει την πόλη της Ρόδου, με όλα τα χωριά της δυτικής πλευράς του νησιού μας.

Οι κοπέλες καλοντυμένες, μ' εκείνο το μοναδικό, καλό, "κυργκιακάσιμο" φόρεμα, που το πρόσεχαν σαν τα μάτια τους! Στις παρε'ί'στικες φωτογραφίες τους, - τόσον εκείνες τις προπολεμικές, τις "στημένες" μέσα στο φημισμένο φωτογραφείο του Νικόλα Κυραμαριού, - όπου κλασικά οι πίσω είναι όρθιες, και μία ή δύο "κοπέλλτες" κάθονται μπροστά, σ' εκείνη την περίφημη ξύλινη σκαλιστή καρέκλα του φωτογραφείου του Κυραμαριού, τόσο χαρακτηριστική, με πλάτη σε σχήμα ορθής γωνίας, όπου φωτογραφήθηκαν γενεές και γενεές Βιλλανοβιατών - Παραδεισιωτών, όσον και στις φωτογραφίες των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών, παρμένες αυθόρμητα μέσα στο δρόμο καθώς "σολατσέρνουν", όπου τις βλέπεις να κρατιούνται "αγκαζέ", τέσσερις-τέσσερις, πέντε-πέντε μαζί, και να χαμογελούν ευτυχισμένες... Και δεν μπορεί να μην σε παραξενέψει το γεγονός ότι, πολλές φορές, όλες ή σχεδόν όλες, φορούν το ίδιο φόρεμα, με ίδιο ύφασμα, ίδιο σχέδιο!... Η απάντηση, απλή και ανεπιτήδευτη, σαν την ίδια τη ζωή τους: "Επααίνναμεν ε στη Χώραν, κι εγοράζαμεν το παννί 'που το ίδγκιον τόππιν κι έρκουμάσταν όξω κι έραβγκιέ μμας τα η ίδγκια μοδίστρα"!... 

Και χώρια, οι παρέες των παλληκαριών... Τα "λεβεντοπαλλτήκαρα" του "χωραφκιού" και του "πετροκοπιού"!... Τους βλέπεις στις φωτογραφίες... Φορούν όλοι απαραίτητα, τα καλά τους: αν ήταν καλοκαιράκι, το παντελόνι με την "κόκκαν" (τσάκιση) όσο πιο καλοσιδερωμένη γινόταν από τα χέρια της μάνας, της "αερφής", ή της "γιαοκλής" (αρραβωνιαστικιάς), που έπρεπε πρωί-πρωί του Σαββάτου να πάει στο πατρικό του "γιαοκλή" της, "να κάμνει δουλγκειές την πεθθερά, να δείξει πού 'ταν άξια και καματερή νύφφη!", - είτε βάζοντας το παντελόνι να "πιττακωθεί" (πιεστεί, πατηθεί) και να στρώσει κάτω από το στρώμα του "γιαττακιού" (κρεβατιού), είτε σιδερώνοντας το, με τα καρβουνοσίδερα της εποχής. Από πάνω, φορούν το κάτασπρο "μακρομάνικο" πουκάμισο, με "τις μανίκες ψηλοναπουγκωμένες" (τα μανίκια ψηλά ανασκουμπωμένα) μέχρι "τους αγκώνους"... Κι αν ήταν χειμώνας, είναι "γραβανταρισμένοι", φορώντας το ένα και μοναδικό τους κουστούμι, που το περνούσαν "κάθα(κάθε) Σαββάτο" "με τη βρούτσα βουττημένη στον αντρολίβανο"(δενδρολίβανο) για να φρεσκαριστεί και να μυρίζει όμορφα, όπου πολλές φορές στο τέλος, το παντελόνι "εσακκούλλτωννε" στα γόνατα από την πολύχρονη χρήση! 

Τα "λεβεντοπαλλτήκαρα" του "χωραφκιού" και του "πετροκοπιού"!... Έβγαζαν και τα παλληκάρια ομαδικές φωτογραφίες μέσα στο φωτογραφείο του Κυραμαριού ή στον δρόμο, στο "κυργκιακάσιμο σολατσάρισμα"... Αν είναι όρθιοι, έχουν συνήθως τα χέρια τους "πιστάγκωνα" (πίσω από την πλάτη)... Αυτές οι φωτογραφίες, μ' αυτή τη στάση, σε ξεγελούν...βλέπεις μόνο την "κυργκιακάσιμη" πλευρά του εαυτού τους, τα χέρια είναι κρυμμένα... Αν όμως τα χέρια τους κρέμονται στο πλά'ι' ή αν είναι καθιστοί, τότε, όλη η αλήθεια της σκληρής ζωής τους, είναι αποτυπωμένη σ' εκείνα τα χέρια, που η στυλιζαρισμένη φωτογραφική πόζα της εποχής, τα ήθελε να είναι ακουμπισμένα πάνω στα γόνατα τους... Κι εκεί, σ' εκείνα τα χοντροκομμένα χέρια με τις ροζιασμένες παλάμες και τα άγρια, σχεδόν παραμορφωμένα δάχτυλα, είναι αποτυπωμένα όλα τους τα βάσανα: κάθε "κάβγκιος που γεράνισαν"(ειδικός ξύλινος ορθογώνιος κουβάς, για χειρωνακτική άντληση νερού "με το γεράνι" για το πότισμα των χωραφιών), κάθε "λισγκαργκιά" (σκάψιμο χωραφιών με "το λισγκάρι", τον λίσγο), κάθε "τσαππιά", κάθε χτύπημα με το "πετροκόπι" (ειδική αξίνα για την εξόρυξη της πέτρας)!... 

Τέλος τέταρτου μέρους.

Δεν τελείωσε "η Κερεκή"! Η συνέχεια στο επόμενο...

Ευαγγελία Μ. Παναή

Φιλόλογος - Επιχειρηματίας

Δημοτική Σύμβουλος Ρόδου

1. Δεκαετία 1960, Παραδείσι. Στον καφενέ "το Μενίδι" του Κυριάκου και της Δέσποινας Μαγκαφά. Τάσος Κλαδίτης("ο Ττάσος του Τριαντενού") και η Λουκία Μαγκαφά. Στο ράφι πίσω, οι κονσέρβες με "τους σαρμούς" και "τα σβάν", για τις "εξαιρετικές περιπτώσεις"!

2. Δεκαετία 1950, Πλατεία Παραδεισίου, στον καφενέ "του Μάννιου"(Σταυριανού Μανώλη).

3. Δεκαετία 1950, Παραδείσι. 

Καθιστοί από αριστερά: Παναής Μιχάλης(ο πατερούλης μου), Δημητράς Γιάννης. Όρθιοι, από αριστερά: Παπακωνσταντίνου Γιάννης, Χατζηαντωνίου Νικόλας. "Κι εκείνα τα σκληραγωγημένα χέρια, με τις ροζιασμένες παλάμες και τα άγρια, σχεδόν παραμορφωμένα δάχτυλα, που η στυλιζαρισμένη στάση της εποχής, επέβαλλε να τα τοποθετούν πάνω στα γόνατα....φανέρωναν όλη την τυραννία της σκληρής ζωής τους!..."

4. 1950-60, Παραδείσι. Στον καφενέ του Θανάση Καρόφτη. Από αριστερά: Λοίζος Κατίνας, Σωκράτης Κρητικός, Άγνωστος, Μιχαήλος Τσακίρης, Νικόλας Αγαπητού, ο καφετζής Θανάσης Καρόφτης με τα παιδιά του, Άγνωστος.

5. Δεκαετία 1950, Παραδείσι. Από αριστερά προς τα δεξιά: Λουκάς Κυραμαριός, αδελφές Κυραμαριού, Σοφία Γεωργάκη, Δέσποινα Παναή.

6. Δεκαετία 1930-40, Παραδείσι. Παρέα κοριτσιών, μπροστά στην εξοχική έπαυλη του γιατρού Γιάννη Ρωμαίου, στον κεντρικό δρόμο, κοντά στον Άι Μπακού(Προφήτης Αββακούμ).

7. Αρχές δεκαετίας 1960, Παραδείσι. Κοριτσοπαρέα στην κυριακάτικη "βόττα" της, στον κεντρικό δρόμο του χωριού. Αξιοπρόσεκτο: οι τέσσερις από τις έξι γυναίκες, φορούν την ίδια φούστα!

8. Δεκαετία 1940, Παραδείσι. Κοριτσοπαρέα, μπροστά στο σπίτι "του Τσεγκουλγκιού"(Παρασκευή Γιαννίκη-Χατζησταμάτη). Πίσω το κάρο "του Τελή-Μαλώλη"(Μανώλη Χατζησταμάτη) συζύγου του "Τσεγκουλγκιού", αραπακή(αραμπατζή), από τους παλαιότερους της Βιλλανόβας. Άξιο παρατήρησης: οι τέσσερις από τις έξι κοπέλες, φορούν το ίδιο φόρεμα!

9. Δεκαετία 1940, Παραδείσι. Στο φωτογραφείο του Ν. Κυραμαριού. Παρακαλώ όποιον γνωρίζει τα εικονιζόμενα άτομα, να βοηθήσει στην ταυτοποίηση τους!

10. Δεκαετία 1930, Παραδείσι. Οικογενειακή φωτογραφία, στο φωτογραφείο του Νικ. Κυραμαριού. Στην εικονιζόμενη χαρακτηριστική, τετράγωνη καρέκλα, φωτογραφήθηκαν για πολλές δεκαετίες, γενεές ολόκληρες Βιλλανοβιατών-Παραδεισιωτών!