ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ: Φανενή φωνητική-γλωσσική παράδοση (πέμπτο μέρος)

Αποσπάσματα από το βιβλίο του Εμμανουήλ Μ. Χατζήπαπα: ΦΑΝΕΣ και τοπική διάλεκτος με λέξεις, εκφράσεις, ονομασίες, ντοκουμέντα. 

Τη Φιλολογική και Ετυμολογική επιμέλεια έκανε ο Καθηγητής Παναγιώτης Α. Χαμουζάς. 

Εκδότης του βιβλίου είναι ο Σύλλογος για την Μελέτη και Διάδοση της Ελληνικής Ιστορίας e. V. Weilheim/Βαυαρίας Πρόεδρος του οποίου είναι ο Απόστολος Π. Κυριατσούλης. 

Φ = φανενά, ΝΕ = νέα ελληνικά, Ε/Π = ετυμολογία/παρατήρηση, εάν υπάρχει, 

ΜΕ = μεταφορική έννοια 

600. Φ Που φτό το τταράφι, τι λαμένεις. ΝΕ Απ’ αυτό το σόϊ τι περιμένεις. 

601. Φ Εβυζάκωσε πάνω μου, σα βντέλντα. ΝΕ Κόλλησε πάνω μου, σα βδέλλα 

602. Φ Εκκίτταρε το σίερο. ΝΕ Έπεσε το σίδερο που στήσαμε για το λαγό. Ε/Π Κιτ = ο θόρυβος της παγήδας. 

603. Φ Νου κιανού, τζάπα μιλώ. ΝΕ Έτσι κι’ αλλοιώς άδικα μιλώ. 

604. Φ Επήρεν ένα τεσσάρι κι’αν τον γείς. ΝΕ Πήρε δρόμο κι’ εξαφανίστηκε (όπως τρέχει το ζώο). 

605. Φ Πως με κακκίρντισε, φτιά η γουλκειά. ΝΕ Πως μου τη γλύτωσε αυτή η δουλειά. 

606. Φ Κασαβέττι πούχει! ΝΕ Ανυπόμονος είσαι. Έχεις θλίψη. Ε/Π Κασαβέττι, τούρκικα kasavet = θλίψη 

607. Φ Ναγκάζει που κάτω. (ΜΕ) ΝΕ Βαρυγκομάει από το βάρος, δυσφορεί. Ε/Π Όπως το γαϊδούρι από το πολύ βάρος. 

608. Φ Ο καπνός είναι κοντραπάντικος. ΝΕ Ο καπνός είναι απαγορευμένος. 

609. Φ Στενοκοπιά είναι βα. ΝΕ Εδώ είναι στενά. 

610. Φ Ο γιακκάς είναι ξετραχειλισμένος. ΝΕ Ξεχείλωσε ο γιακάς. 

611. Φ Εκαμέσε μπουλουστρίνα; ΝΕ Σου έδωσε λεφτά την Πρωτοχρονιά; 

612. Φ Εκαταρικώχχηκε το κουλούκι. ΝΕ Συναχώθηκε ο μικρός. Ε/Π Καταροϊκό = συνάχι. 

613. Φ Έπιάστηκε το πουάζι μου. ΝΕ Κρυώσανε τα λαιμά μου. 

614. Φ Νακόλομα που είσαι! ΝΕ Ρεζίλι που είσαι. 

615. Φ Ε σαϊτίζει κανένα. ΝΕ Δεν υπολογίζει κανέναν. 

616. Φ Ήβγκε κάβνταλο. ΝΕ Βγήκε κάρβουνο. 

617. Φ Εκέντησα τον φούρνο. ΝΕ Άναψα τον φούρνο. 

618. Φ Ε χχωρείς τη κόξα του; (το παράστημά του;) ΝΕ Δεν βλέπεις τα μούτρα σου. Ε/Π Κόξα, λατινικά: coxa = η οσφύς, ο μηρός. 

619. Φ Εφτός περνιέται στα νάτσια του. ΝΕ Αυτός στηρίζεται σε πλάτες άλλων. 

620. Φ Κλείσε πρε τη γράππα. ΝΕ Κλείσε την καταπακτή. 

621. Φ Επάντηξά τον και χώρκιεν αλλτού. ΝΕ Τον συνάντησα και κοίταζε αλλού. 

622. Φ Γιατί σφογκελντάς πρε; ΝΕ Γιατί μουτζώνεις βρε; γιατί δείχνεις ανοικτή παλάμη; Ε/Π Σφάκελος = ο μέσος δακτυλος του χεριού. Φάσκελος = απρεπής χεορονομία. 

623. Φ Εμετάγεσα τις αελκίες. ΝΕ Έδεσα πιο πέρα τις αγελάδες. 

624. Φ Επατησέντον πάνω στο κάλτο. (ΜΕ) ΝΕ Βρήκε το τρωτό του σημείο, που πονάει. 

625. Φ Που να μαϊσει η κοιλκιά της μάνας σου. (Βρισιά) 

626. Φ Εννά (θε να) με κόψει το κρέτιτο μαχές (μαθές). ΝΕ Μήπως θα μου κόψει τον μισθό; την εμπιστοσύνη; 

627. Φ Λαχχένει καμμιά βολά. ΝΕ Συμβαίνει καμμιά φορά. 

628. Φ Ήρταμε καΐμι. ΝΕ Ήρθαμε πάτσι. 

629. Φ Βάλεμε ένα χερόλοο ρύζι. Ν Βάλε μου λίγο ρύζι. Ε/Π Χερόλοο: όσο χωράει η φούχτα. 

630. Φ Και πάλε ρο. ΝΕ Και πάλι τα ίδια. 

631. Φ Ήρτε λαφαντάρης. Ν Ε Ήρθε λαχανιασμένος. Ε/Π Αρχαία: λαφύσσο = εξαντλούμε. 

632. Φ Εκατέβασε τα μόσκλα. (ΜΕ) ΝΕ Κατέβασε τα μούτρα (θύμωσε). 

633. Φ Είμαι ζουμί τους ύγρους. ΝΕ Έγινε μούσκεμα από τον ιδρώτα. 

634. Φ Ολίστον πουννά τη πάρει. ΝΕ Αλλοίμονο σ’ αυτόν που θα την πάρει. 

635. Φ Ζόρι-ζορινά, Χριστός Ανέστη. (ΜΕ) ΝΕ Πρέπει οπωσδήποτε να γίνει κάτι. 

636. Φ Ό,τι καχχίζει του αλόου η νουρά καχχίζει και συ. (Μ.Ε.) ΝΕ Αυτός που δεν κάθεται ποτέ ήσυχος. Ε/Π Είναι σαν την αεικίνητη ουρά του ζώου. 

637. Φ Παρά τρίχα κκέλης. ΝΕ Παρά τρίχα φαλακρός. 

638. Φ Εχχελέντα, καίπαχχέντα. ΝΕ Τάθελε και τάπαθε. 

639. Φ Μαϊναρε κομμάτι. ΝΕ Πάτα λίγο φρένο, χαλάρωσε τα πανιά! 

640. Φ Φτος και γάδαρο σκα. ΝΕ Αυτός σκάει και τον γάϊδαρο. Ε/Π Γάϊδαρος, το υπομενετικό ζώο! 

641. Φ Έχασε τα πασκάλκια του. ΝΕ Έχασε τ’ αβγά και (με) τα καλάθια. Ε/Π Πασκάλκια, πασχάλια, τα ημερολόγια. 

642. Φ Έφαε τον άμπακα. ΝΕ Έφαγε πολύ. Ε/Π Αμπακα, άβακας = το τραπέζι με φαγητό. 

643. Φ Το νερό είναι γλυφό. (Γεύση) 

644. Φ Για να σηκωστεί, χχέλει βίντζι. ΝΕ Για να σηκωθεί πρέπει να τον τραβάς. Ε/Π Να βοηθήσει ο γερανός. 

645. Φ Ενέχουμε τράτος, συκλετιάζου. ΝΕ Δεν έχουμε περιθώριο, βιάσου. 

646. Φ Τι λέει μέσα ο τεσκερές; ΝΕ Τι λένε τα δευτέρια; 

647. Φ Επιττάκωσέντο καίκαμέντο λκιώμα. ΝΕ Το πίεσε πολύ και το έλειωσε. 

648. Φ Εκάτσιαρα το φλετρό. ΝΕ Βάθυνα το πηγάδι. 

649. Φ Τεργκιακκιλήκι που έχει! ΝΕ Είναι πολύ εθισμένος. 

650. Φ Α μωρή ρηχομαρκιά. ΝΕ Α μωρή αγαθή. Ε/Π Μαρία, κουτή Μαρία, ρηχή = χωρίς βάθος. 

651. Φ Φέρε πουκιά τη βούργκια. ΝΕ Φέρε μου το ταγάρι, από εκεί. 

652. Φ Έκατσε σα στρόππος στο στομάχι μου. ΝΕ Βαρυστομάχιασα από το φαί. 

653. Φ Α σε κάμω ένα μπανίνο να φάεις; ΝΕ Θέλεις ένα σαντουίτς; Ε/Π Ιταλικά: μπανίνο, αγγλικά: σαντουίτς, ελληνικά: αμφίψωμο, νεολογισμός. 

654. Φ Εχει που σκιαμπότε που τα λέω. ΝΕ Πόσο καιρό έχει που τα λέω; 

655. Φ Χάννια μάχλα!! (ΜΕ) ΝΕ Μόνο στο φαϊ είσαι καλός. Ε/Π Στα άλλα όλα υστερείς. 

656. Φ Ε κακόμε! μυρμιόγκηχτος που είσαι. ΝΕ Μυγιάγκιχτος, πολύ ευαίσθητος που είσαι. 

657. Φ Εχόλκιασα με φτιγά τη γουλκειά. ΝΕ Λυπήθηκα γι’ αυτή την κατάσταση. 

658. Φ Μη τα κάμνεις φφούρου-φφούρου. ΝΕ Μην τα κάνεις, όπως-όπως. 

659. Φ Ε χχωρείς τα κουμέντια του. ΝΕ Δεν βλέπεις τα κουμάντα του; (τις προκοπές του;). 

660. Φ Εττίρντισε την εικόνα. ΝΕ Έλαβε μέρος στον πλειστηριασμό της εικόνας. 

661. Φ Έπεσε σέκος. ΝΕ Έπεσε ξερός. 

662. Φ Πού επήες και χχιόλεψες πάλε; ΝΕ Που έψαχνες πάλι; 

663. Φ Εκαμέντα σάτρα-πάτρα. ΝΕ Τάκανε αχταρμά, τα μπέρδεψε. 

664. Φ Ετακκίμιασε μαζί του. ΝΕ Έγινε ένα μαζί του. 

665. Φ Έκαμε τον ψόφιο κορκιό. ΝΕ Έκανε πως δεν άκουσε. 

666. Φ Ε ρατίζει τίποτα. ΝΕ Δεν υπολογίζει τίποτε. 

667. Φ Κοντοκόφτει βα, γύρου-γύρου. ΝΕ Κόβει βόλτες εδώ κοντά. 

668. Φ Ξάννα καλά και νάρτει ο κάος, που τον αλαφάντη. Ε/Π Κάος = Κάιν (φοβέρα για τα μικρά παιδιά). 

669. Φ Βούρκιο κεφάλι Ε/Π Κεφάλι κενό, άδειο, ελαφρύ. Ο άνθρωπος που δεν μπορεί/δεν ξέρει να σκεφτεί. Βουργιο αυγό, άχρηστο, επωασμένο, κλούβιο. 

670. Φ Λουκκούμιν ήρτε η γουλκειά. ΝΕ Η δουλειά ήρθε, όπως θέλαμε. 

671. Φ Έκαμε μπλούππου. ΝΕ Έπεσε στο νερό ή έπεσε για ύπνο. Ε/Π Λέξη από τον ήχο του νερού. 

672. Φ Ξέρεις τι κρυφοκούσπα είναι; ΝΕ Ξέρεις τι σιγανοπαπαδιά είναι; 

673. Φ Ήρτε φάτσα-κάρτα. ΝΕ Ήρθε πρόσωπο με πρόσωπο. 

674. Φ Εζουργκιασέντον στη γωνιά. ΝΕ Τον στρίμωξε στη γωνιά. 

675. Φ Σόττα κι’είπε το ναι, ήρταν τα πάνω-κάτω. ΝΕ Μιάς και δέχτηκε, ήρθαν ανάποδα. 

676. Φ Έχει βα μερικά πετσοκόλκια. ΝΕ Έχει εδώ μερικά κομμάτια ψωμί, ξερό! 

677. Φ Που δω παν κι’ άλλτοι. (ΜΕ) ΝΕ Δεν με νοιάζει πια τίποτα. Ε/Π Αυτός είναι κοινός τόπος, δεν υπάρχει τίποτα νέο. 

678. Φ Τι τουζένια είναι φτα; Ν Ε Τι πράγματα είναι αυτά; 

679. Φ Χχιανέτης άχρωπος. Ν Αφιλότιμος άνθρωπος. 

680. Φ Που πάεις πρε ολόγιοτος; ΝΕ Που πας, βρε, έτσι λερωμένος που είσαι; 

681. Φ Ήρταν τα χαπάργκια. ΝΕ Μάθατε τα νέα. 

682. Φ Ξέρεις τι μαμμούι είσαι; ΝΕ Ξέρεις πόσο μισμίζης είσαι; 

683. Φ Ήρτε με μίαν αραχύμια (αραθυμιά). ΝΕ Ήρθε με μιά φόρα. 

684. Φ Εσένα όξω η νουρά σου. ΝΕ Εσύ έχεις την ουρά σου απ’ έξω. 

685. Φ Επορέφτηκα, που τη γειτόνισα. ΝΕ Βολεύτηκα από τη γειτόνισα. 

686. Φ Ήβγκεν άλλτο φασούλτι. (ΜΕ) ΝΕ Ήρθε ξαφνικά κάτι άλλο, προβληματικό. 

687. Φ Άλλτος έχανε, κι’άλλτος εκατάπιε. ΝΕ Άλλος άνοιξε το στόμα του κ’ άλλος κατάπιε. 

688. Φ Ούλτα φτα είν’ ανήπλυτα. ΝΕ Όλα αυτά είναι άπλυτα. 

689. Φ Εσήκωσε μπαϊράκι. ΝΕ Σήκωσε σημαία, επαναστάτησε! 

690. Φ Το φαϊ ξίφτει. ΝΕ Το φαγητό καίει. 

691. Φ Ήβραμεν ένα μπλέμα, άστα να παει. ΝΕ Βρήκαμε τον μπελά μας, μην το συζητάς, (ένα μπλέξιμο). 

692. Φ Επιάστην η αγκάθθα μου. (ΜΕ) ΝΕ Πιάστηκε η μέση μου, από τον κόπο, την κούραση. 

693. Φ Σόσοντας, τι χαπάρκια; ΝΕ Τελικά τι έγινε; 

694. Φ Ετρύπησεν η καραματάρια και χχέλει κόλτημα. ΝΕ Τρύπησε η σαμπρέλα και θέλει κόλλημα. Ε/Π Καμαρατάρια: κάμαρα αέρια = αεροθάλαμος. 

695. Φ Το πιάτο είναι κούμουλτο. ΝΕ Το πιάτο είναι γεμάτο. 

696. Φ Επέρασε λαφαντάρης ΝΕ Πέρασε τρέχοντας, λαχανιάζοντας 

697. Φ Κάμνει γιάγκλες-γιάγκλες. ΝΕ Κάνει ζικ-ζακ. 

698. Φ Ρίξε κομμάτι βαρεκίνα. ΝΕ Ρίξε λίγη χλωρίνη. 

699. Φ Όξω κάμνει όφρες. ΝΕ Έξω κάνει αφόρητη ζέστη. 

700. Φ Ενέσυρα που το φλετρό κομμάτι νερό. ΝΕ Έβγαλα από το πηγάδι νερό. 

701. Φ Τα φυτά εξετσιννήσαν. ΝΕ Τα φυτά φυτρώσανε. Ε/Π Άρχισαν να βγάζουν βλαστούς, μάτια. 

702. Φ Άϊστο κομμάτι, να ποχλιάνει. Ν Ε Άστο λιγάκι να κρυώσει. Ε/Π Να γίνει πιο χλιαρό. 

703. Φ Εταραχίστηκα τωρά, μη πα να πείς. ΝΕ Αγανάκτησα τώρα πάρα πολύ, τόσο που δεν λέγεται. 

704. Φ Α πάω να ποσύρω, γιατί έχω απόσυρτα. ΝΕ Πάω να σκουπίσω. Ε/Π Αρχαία: σαίρω = σκουπίζω. 

705. Φ Έριξε ππούσι τις αβγκιές. ΝΕ Έριξε δροσιά την αυγή. Ε/Π Πάχνη μαζί με ομίχλη. Πούσι, τούρκικα pus = ομίχλη. 

706. Φ Εσηκώστηκε που τη μαύρη νύχτα. (ΜΕ) ΝΕ Σηκώθηκε από τα χαράματα. Ε/Π Δείχνει τον χαρακτήρα τον ανήσυχο και τον εργατικό. 

707. Φ Σαλαουνεί πρε, για όχι; ΝΕ Κουνιέτε βρε ή όχι; 

708. Φ Εγίμωσεν ο πλοκός μέχρι πάνω. ΝΕ Γέμισε ο αχυρώνας με άχυρο. 

709. Φ Ήβγκεν η κυρά-Λεσένη. ΝΕ Βγήκε το ουράνιο τόξο. 

710. Φ Κάμε τον κάο να ρίξουμε. (Παιχνίδι) ΝΕ Κάνε τη γραμμή του παιχνιδιού. 

711. Φ Εταφκιασέντον που το ξύλο. ΝΕ Τον έδωσε πολύ ξύλο, μέχρι θανάτου. 

712. Φ Εσάβντισέντη που τη τρίχα. ΝΕ Παρά τρίχα τη γλύτωσε. 

713. Φ Πέντα βόδκια, τρία ζευγκάρια. (ΜΕ, Βρισιά) Ε/Π Για τους ανόητους που δεν έχουν δύναμη να συλλογιστούν. 

714. Φ Ερακούνησέντα μάνι-μάνι. ΝΕ Τα έφαγε μάνι-μάνι. 

715. Φ Τάξει καί ξερεντα ούλτα. ΝΕ Λες και τα ήξερε όλα. 

716. Φ Μη τον φιαρέβγκεσαι και πολτύ. ΝΕ Μην τον εμπιστεύεσαι και πολύ. 

717. Φ Έχει ένα λατό! Ν Ε Έχει ένα χαβάσι, έχει όρεξη. Ε/Π Μεγάλη εσωτερική επιθυμία. 

718. Φ Μη λικοτίζεις τον άχρωπο. Ν Ε Μη χασομεράς τον άνθρωπο, μην τον καθυστερής. 

719. Φ Επόβγκιε πιό, εν έχει κουράγιο. ΝΕ Κουράστηκε πια, δεν μπορεί άλλο. 

720. Φ Εχρώπεψε πιό, έπηξε το μυαλό του. (ΜΕ) ΝΕ Έγινε άνθρωπος πια, έβαλε μυαλό, ωρίμασε. 

721. Φ Έχειτον κιά και πουργκιέβγκει. ΝΕ Τον έχει και κάνει λάσπη (διορθώνει κάτι συνέχεια). Ε/Π Τον έχει βοηθώ, υπουργό. 

722. Φ Πόμπαρε κιά τη γαζιέρα. ΝΕ Τρόμπαρε τη γαζιέρα. Ε/Π Γαζιέρα = θερμαντικό μηχάνημα, γαλλικά: gaziere. 

723. Φ Φτο πρε είναι χάλαβρο. ΝΕ Αυτό βρε είναι έτοιμο να πέσει. 

724. Φ Που να σε φάει η λούβα και να σε χχερίσει. (Βλαστημιά) Ε/Π Να σε φάει η λέπρα και να σε θερίσει. 

725. Φ Εφαέντον η μαραμάγκα. ΝΕ Τον έφαγε το μαύρο σκοτάδι. Ε/Π Μαραμάγκα: το δηλητηριώδες ψάρι. 

726. Φ Μωρή βοάκλα, ανατολίτικη. (Βρισιά) Ε/Π Ανθρωπος σκέτο βόδι. 

727. Φ Χολέρα Αλεξαντριανή. (Βρισιά) 

728. Φ Το ψωμί είναι πρωτινό. ΝΕ Το ψωμί είναι χθεσινό, παλιό, ημερών, μπαγιάτικο. 

729. Φ Αγροίκητο παιί καλέ, εν κούει. ΝΕ Δεν ακούει καλέ αυτό το παιδί. 

730. Φ Έβγκαλε την πέμπελη. ΝΕ Έβγαλε την ιλαρά. 

731. Φ Το χωργκιόν εμαέφτει πιττούνικο. ΝΕ Μαζεύτηκε όλο το χωριό. 

732. Φ Εφάαμεν έναν τράκκο του καλού καιρού. ΝΕ Φάγαμε έναν κόπο, άστα και να πάει. 

733. Φ Χοραττώντας και κολτώντας. ΝΕ Του τα λες με χαμόγελο, για να πειστεί. 

734. Φ Εννά μας έβγκει ξινό. Ν Ε Θα μας βγει ξινό, θα μετανιώσουμε. 

735. Φ Ποιός πρε; φτος γα ο ρεμπεσκές; ΝΕ Ποιός βρε, αυτός ο αλήτης; 

736. Φ Η θάλασσα εν έχει παλτηκαρκιές. ΝΕ Η θάλασσα δεν καταλαβαίνει από παλληκάρια (παλληκαριές). 

737. Φ Ε κακόμε, εφλομοσέσμε πιό. ΝΕ Αμάν καϋμένε με κούρασες πια. 

738. Φ Καλό μου στελκιάρη! ΝΕ Καλό μου ξύλο. 

739. Φ Μη το πιάνεις, γκάι. ΝΕ Μη το πιάνεις, καίει. Ε/Π Θα καείς, για μικρά παιδιά. 

740. Φ Έλα ξεπουγκίζου τώρα. ΝΕ Έλα βγάλε κανένα φράγκο, από την τσέπη ή φύγε απ΄ έδώ. 

741. Φ Επόμενες πιό και ποτσιγκρώνεις. ΝΕ Έγινες πιά μη μου άπτου. Ε/Π Αντιδράς με μορφασμό. 

742. Φ Βάρτα με στην εμπούστα. ΝΕ Βάλτα μέσα στο δοχείο. 

743. Φ Βάλε μια σταλκιά νερό, γιατί έσκασα. ΝΕ Βάλε μου λίγο νερό. 

744. Φ Ετσά ελλέαν οι πρωτινοί. ΝΕ Έτσι λέγαν οι παλιοί άνθρωποι. 

745. Φ Καλοππέσικο παιί. ΝΕ Το παιδί που κάνει με όλους. 

746. Φ Έκαμε τον νούντου καιφτός ΝΕ Έκανε κι’ αυτός τα μυαλά του (τα σχεδιά του). Ε/Π Πήγε με τις απόψεις του. 

747. Φ Χχαρώ και χχέλητα ο κώλος του. ΝΕ Νομίζω και τα θέλει, γαργαλεύεται για κάτι. 

748. Φ Μη κατσοκαμμάς πιό, επαράκαμέστο. ΝΕ Μη μισοκλείνεις τα μάτια σου, φτάνει πια. Ε/Π Έχεις υπερβεί τα όρια. Κατα + μύω = καμμώ = κλείνω τα μάτια. 

749. Φ Δκιάβασε κιά να ξεστραβωχχείς. ΝΕ Διάβασε εκεί να μορφωθείς. Ε/Π Να ανοίξουν τα μάτια σου. 

750. Φ Εν εμπλέπεις, πρε, το φως; (Μ.Ε.) ΝΕ Δεν βλέπεις τον σωστό δρόμο;