Λέξεις: Φανενή φωνητική-γλωσσική παράδοση (Ξ ξι Ο όμικρον) Μέρος 11ο

Αποσπάσματα από το βιβλίο του Εμμανουήλ Μ. Χατζήπαπα: ΦΑΝΕΣ και τοπική διάλεκτος με λέξεις, εκφράσεις, ονομασίες, ντοκουμέντα. 

Τη Φιλολογική και Ετυμολογική επιμέλεια έκανε ο Καθηγητής Παναγιώτης Α. Χαμουζάς. 

Εκδότης του βιβλίου είναι ο Σύλλογος για την Μελέτη και Διάδοση της Ελληνικής Ιστορίας e. V. Weilheim/Βαυαρίας Πρόεδρος του οποίου είναι ο Απόστολος Π. Κυριατσούλης.

Βραχυγραφίες/Επεξηγήσεις:

Αρχαία:                    αρχ.                                          Βλέπε:              βλ.

Τουρκικά:                 τουρκ.                                       Δηλαδή:            δηλ.

Λατινικά:                   λατ.                                           Παράβαλλε:        πρβλ.

Ιταλικά:                     ιταλ.                                          Λεξικό:  λεξ.

Αραβικά:                   αραβ.                                        Σελίδα:  σελ.

Βυζαντινά:                 βυζαν.                                       Πρόθεμα:           προθ.

Σλαβικά:                    σλαβ.                                       Ετυμολογία:       ετυμολ.

Βενετικά:                   βενετ.                                       Μεταφορικά:      μεταφ.

Αγγλικά:                    αγγλ.

Ρουμάνικα:                ρουμ.

Γαλλικά:                    γαλλ.

Ξ  (ξι):

ξαμώννω	συγκρίνω με κάτι άλλο	Μετρώ, ή εκτείνω απειλητικά το χέρι! Λατ.: examino = σταθμίζω.
ξανάπιταχά	πάλι ξανά	Φτου κι απ’ την αρχή, ξανά+επί+τάχα.
ξαννώ	κοιτάζω κάποιον, βλέπω κάποιον, ερευνώ	Ψάχνω, κοιτάζω, ασχολούμαι π.χ. ξανεί τα ζά του! Αελκιές ξανεί (ξανοίγω).
ξεγκαθθίζομαι	πονώ πολύ τη πλάτη, τη σπονδυλική μου στήλη	Λόγω κόπωσης της σπονδυλικής στήλης. Η άγκαθα = σπονδυλική στήλη.
ξεκάμμα	άνοιξε τα μάτια σου	Αρχ.:  εκ-καμμύω.
ξεκεφάλισε	πονοκέφαλος από δυνατό θόρυβο	Εκ-κεφαλίζω = κόβω το κεφάλι. Πονοκεφαλιάζω.
ξεκοιτώ	βγαίνω έξω	Βγαίνω έξω από την κοίτη. Ξυπνώ.
ξεκούτλα	ξύπνα, πάψε να κουτουλάς, να νυστάζεις	Μην κουτουλάς, μην κινείς το κεφάλι για ύπνο! Κουτουλά = τούρθε ύπνος. Από τα κούτουλα/κέρατα των ζώων, που κινούνται προς επίθεση, ή άμυνα.
ξελάγγουρο	όψιμο αγγούρι	Κάθε όψιμο, που τρώγεται σαν σκληρό, άγουρο αγγούρι!  Ξυλάγγουρο.
ξελεμματικό	έρημο (βρισιά), κτήμα, χωρίς νοικοκύρη	Μάζεψε τα ξελεμματικά σου (τα πόδια σου). Εξαλειμματικαί γαίαι στο Βυζάντιο ήταν τα εγκαταλειμμένα κτήματα των απόντων στο εξωτερικό.
ξεμισκιλντί	απόσπαση βλαστού για φύτεμα	Απόσπαση βλαστού κατάλληλου για φύτεμα, ίσως από το «ξεμασχαλίζω». Αφαίρεση παραφυάδας από τα κάτω ριζίδια. Ή κρύπτεται η ρίζα «σκέλος» ή μίσχος.
ξεμπροστιάζω	βγάζω τα άπλυτα στη φόρα	Εκθέτω, αποκαλύπτω, κάνω κάτι γνωστό, εκ-μπροστιάζω (έμπροσθεν - εμπροσθιάζω).
ξεντώννω	ανοίγω, τεντώνω	Ανοίγω το σύρμα, εκτείνω, λατ.: tendo = τεντώνω (πρβλ.: tenta) και τείνω.
ξεπετραΐζω	ψάξε να βρεις άκρη (μεταφ.)	Καθαρίζω το χωράφι από πέτρες, επιδιώκω να βρω άκρη, εκεί που είναι δύσκολο.
ξεπέχχυμος	με πολλή όρεξη	Με πολλή επιθυμία. Ήρθε ξεπέχχυμος να χορέψει. Αλλά και αντίθετα, όποιος δεν επιθυμεί πια. Λέξη δίσημη.
ξεπόμπεμα	ρεζίλεμα, πομπή	Διασυρμός, εκπομπεύω - διαπομπεύω, ντροπιάζω. Στη βυζαντινή  εποχή διαπόμπευαν πάνω σε γάιδαρο.
ξεποσκελτά	πηδά από πάνω	Περνά με τα σκέλη πάνω από κάποιον. Διασκελίζει.
ξεπουγγίζω	βγάζω από την τσέπη χρήματα	βγάζω από το πουγγί. Πούγγα = το βαλάντιο, το πορτοφόλι, λατ.: punga.
ξερκιώνω	χασομερώ, κάνω κάποιον να χάσει τον χρόνο του	Εξ-οριώνω, βγάζω κάποιον έξω από τα όρια του χρόνου της δουλειάς του ή έξω του έργου του.
ξερνοκοπά	κάνει συνέχεια εμετό	Από το: εξερώ - εξερνώ ή από το εξερεύγω (ρέουμαι το φαγητό = θέλω να το βγάλω).
ξεροτράχαλο	τοίχος με άγρια επιφάνεια	Ξηρός+τροχαλός = ξερή - στρογγυλή πέτρα.
ξεροχαμνίζο-μαι	χασμουριέμαι	Από το: ξηρο-χασμώμαι (χαίνω).
ξεροχύμιση	θόρυβος, οχλαγωγία (μεταφ.)	Θόρυβος από το τηγάνισμα κρεμμυδιού με λάδι. Ηχοποιημένη λέξη.
ξεσκάλτω	σκαλίζω	Ξεσκαλίζω, από δω και ο σκάλαθρος, αρχ.: σκαλαθύρω, ή σκάλλω.
ξεσπιούμαι	τρομάζω	Εξ-ιππάζομαι = πέφτω από το άλογο.
ξεσυνοβγκάλ-ντω	ξεσηκώνω, παρασύρω κάποιον	Παρασύρω κάποιον, ρήμα: βγάζω.
ξετραχηλισμέ-νο	φθαρμένο ρούχο	Ασυνάρτητο. Εκ+τράχηλος: εκτραχηλίζομαι. Βλ.: εκτραχηλισμός.
ξετσινά	φυτρώνει μάτι	Σκάει το μάτι του φυτού. τσινώ = κλοτσώ, κτυπώ. Μεταφ. το φυτό ξετσινά = πέταξε, κλότσησε προς τα έξω ένα μάτι. Τσινώ = θυμώνω. Ετσίνησε = θύμωσε, δηλ. κλότσησε  (βλ.: τινάζω).
ξεφτερουχά	φτερουγίζει	Εκ-πετώ, πτερόν - φτερό.
ξεχαρβαλτω-μένος	διαλυμένος	Χάρβαλον - χάλαβρον, αρχ.: χαλαρός (βλ.: χαλατός!).
ξεχύρισμα	καθαρίζω το σιτάρι	Αλώνισμα, καθαρίζω το σιτάρι από τα άχυρα. Ρήμα: ξεχυρίζω.
ξηολώ	σκαλίζω και καθαρίζω	Ξεολώ το πηγάδι. Ίσως από το: εξοβελώ -εξ-οβελίζω, βγάζω κάτι από κάπου, το βαθαίνω.
ξήφτει	καίει πολύ	Από το: εξάπτω - ανάβω - έξαψη.
ξί	ξύδι	Το ξύδι - ξύι - ξι!
ξίκικο	λειψό	Ελλιποβαρές, από το: τουρκ. eksik.
ξιντός	αιχμηρός	Οξύνω, οξυντός.
ξόμπλι	δείγμα	Λατ.: exemplum = παράδειγμα, αντίγραφο.
ξοσύρνω	μένω πίσω	Καθυστερώ, έξω-σύρω, κινούμαι έξω από τα όρια του σωστού.
ξυλιάζω	παγώνω απ’ το κρύο, γίνομαι ξύλο!	Ξύλο - ξέω - ξυλιάζω.

O  (όμικρον):

ογκιές	πλευρές	Οσφύες, οσφυικοί σπόνδυλοι. «εκάτσαν οι ογκιές μου»! (Οσφυαλγία).
ολίστου	αλίμονο του	Από το: «χολή στον ... που αδιαφορεί». Ολή = χολή = πίκρα (ολή στον δέρνουν…).
ολκιά	λίγο	Για λίγο, ολιγάκι.
ολόγιοτος	πολύ λερωμένος	Όλος λερωμένος, πέρα-πέρα όλο+γιώνω. Ρήμα βυζαντινής εποχής: ιόω - ιώ - γιώνω.
ολόλαος	λερωμένος	Ολόλαδος, γεμάτος λάδια.
ολοσύχριστος	πολύ λερωμένος	Χρισμένος με βρομιές (όλος+συν+χρίω).
ολούρμου	στα καλά καθούμενα	Τουρκ. λέξη.
ορμαντζής	δασοφύλακας	Προφανώς από το: τουρκ. ormen = ορμάνι = δάσος.
όστα	ώσπου	Έως τα = ώστα ... νάρτεις, έφυγε!
οττούρ-μπακαλούμ	κάτσε να δούμε έλα, κάθισε!	Έλα, κάθισε! Τουρκ. έκφραση.
ούκκιου	έξω, έξω	Επιφώνημα για εκδίωξη χοίρου.
ούλτοι	όλοι	Αρχ.: ούλοι!
ούρτιμος	τελευταίος σε παιχνίδι	Λατ.: ultimus = τελευταίος.