Παρεμβάσεις για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό (πέμπτο μέρος)

Ο Απόστολος Π. Κυριατσούλης είναι συνταξιούχος,.

Τα τελευταία 46 χρόνια ζει στη Γερμανία και ασχολείται με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμός, από το 1992 πολύ πιο συστηματικά. 

Είναι ιδρυτικό μέλος του Συλλόγου για την Μελέτη και Διάδοση της Ελληνικής Ιστορίας το 1994 και Πρόεδρος του.

Απόστολος Π. Κυριατσούλης

Παρέμβαση 5, Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία2, Υδραυλικά έργα στην μυκηναϊκή εποχή στην Ελλάδα, Μέρος 1: «Λεκάνες», πόλγες

Prof. Dr. JostKnauss, τέως καθηγητής του Τεχνικού Πανεπιστημίου του Μονάχου.

Το 1998 ο αείμνηστος προϊστορικός αρχαιολόγος, καθηγητής πανεπιστημίου και ακαδημαϊκός Σπύρος Ε. Ιακωβίδης στο βιβλίο του για τις ανασκαφές στο Γλα και τα έργα ύδρευσης στο μεγάλο μυκηναϊκό οχυρό στο βορειοανατολικό άκρο της Κωπαΐδας γράφει:

« …. τέλος, ο J. Knauss κι οι συνεργάτες του συγκέντρωσαν όλα τα υπάρχοντα στοιχεία, τα μελέτησαν από τη σκοπιά του πολιτικού μηχανικού, επισκέφθηκαν την τοποθεσία και κατόρθωσαν να φωτίσουν πολλά μέχρι τότε σκοτεινά σημεία, καταλήγοντας σε τεκμηριωμένα και ρεαλιστικά συμπεράσματα».

Χαρακτηριστικά αποσπάσματα από τις έρευνες του κ. Dr. JostKnauss:

1)Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα υπάρχοντα αρχαιολογικά πορίσματα μπορούμε να τοποθετήσουμε χρονολογικά την ακμή των τεχνικών έργων ύδρευσης των Μυκηναίων στην Πελοπόννησο και των Μινυών στη Βοιωτία και Θεσσαλία στο 14ο και 13ο αιώνα π.Χ. Με άλλα λόγια, τα παλαιότερα μεγάλα έργα ύδρευσης στην Ευρώπη δημιουργήθηκαν πριν από περίπου 3300 χρόνια. Στην Αργολίδα υπάρχει τεχνητή εκτροπή ποταμού της μυκηναϊκής εποχής, που λειτουργεί μέχρι σήμερα.

2) Άθλοι του Ηρακλή (4 έως 5)ίσως είναι εγγειοβελτιωτικά έργα!

3) Ό στόχος των προϊστορικών υδραυλικών έργων στις κλειστές λεκάνες της Ελλάδας ήταν ο έλεγχος του φυσικού σχηματισμού λιμνών καθώς και η κατά το δυνατόν αποτροπή φυσικών καταστροφών. Ως καταλύτη στην ανάπτυξη και

εξέλιξη της υδραυλικής τεχνικής και της διαχείρισης των υδάτων δεν πρέπει όμως να θεωρούμε μόνο τη φυσική τάση του ανθρώπου για επέκταση του βιοτικού του χώρου, αλλά και την άσβεστη αίσθηση της ανθρώπινης αδυναμίας μπροστά στις δυνάμεις της φύσης. Αυτό ακριβώς είναι το κλειδί για να κατανοήσουμε τις τεράστιες πνευματικές και οικονομικές προσπάθειες των Μυκηναίων και Μινυών, ώστε να δημιουργήσουν τις υδραυλικές εκείνες υποδομές που θα επέτρεπαν την εντατική και ασφαλή εκμετάλλευση της γης, θέτοντας τη βάση για την ανάπτυξη της εξουσίας και την άνθιση του πολιτισμού.

Αυτό το τελευταίο πιστεύω εγώ προσωπικά, ότι μπορεί να είναι το κλειδί, για να βγούμε από την κρίση, εάν το θέλουμε βέβαια!

Ακολουθούν διαλεγμένα αποσπάσματα:

Η Ελλάδα είναι εξαιρετικά ορεινή χώρα. Δύο τρίτα της επιφάνειάς της είναι ορεινά με μέση κλίση 3 – 65%. Μόνο το ένα τρίτο της χώρας παρουσιάζει μικρότερη από 3% κλίση. Στο σχετικά επίπεδο αυτό έδαφος σπανίζουν οι μικρές κλιτείς ή και οι τελείως επίπεδες επιφάνειες. Οι λιγοστές περιοχές του είδους, που διαθέτουν κατάλληλο για εντατική γεωργική χρήση ανάγλυφο, έπαιξαν σπουδαίο πολιτισμικό ρόλο κι έγιναν κέντρα πολιτιστικής ανάπτυξης.

Εκτός από μερικές επίπεδες λωρίδες διαφόρων μεγεθών, που καλύπτονται από πλημμύρες κατά μήκος των ακτών, οι μεγαλύτερες επίπεδες επιφάνειες στην ηπειρωτική Ελλάδα συναντώνται μόνο στις αποκαλούμενες πόλγες. Πρόκειται για λεκάνες εισροής υδάτων στα καρστικά όρη των Βαλκανίων. Στις λεκάνες αυτές, που περικλείονται από όρη, η εναπόθεση ιζημάτων επί μακρά διαστήματα δημιούργησε επίπεδες επιφάνειες με εξαιρετικά γόνιμο έδαφος. Ωστόσο η γεωργική εκμετάλλευση των εδαφών αυτών εμποδίστηκε στο παρελθόν αλλά εν μέρει και σήμερα από το γεγονός ότι στη διάρκεια του χειμώνα και πολλές φορές και κατά την άνοιξη ο πυθμένας της πεδιάδας καλύπτεται από νερό. Οι «λεκάνες αυτές (πόλγες) χαρακτηρίζονται από μεγάλες βροχοπτώσεις και σημαντικές εισροές υδάτων επιφανείας.

Η εκροή από την περίκλειστη λεκάνη γίνεται υπογείως, διαμέσου ρωγμών και σπηλαιωδών συστημάτων μέσα στη μάζα του ασβεστόλιθου. Η υδραυλική αγωγιμότητα των υπογείων αυτών αγωγών είναι περιορισμένη, με αποτέλεσμα να υπάρχει ανισότητα μεταξύ εισροής και εκροής και να σχηματίζονται λίμνες στο μέσο της λεκάνης και επομένως να εμποδίζεται σημαντικά η εκμετάλλευση των πολύτιμων αυτών περιοχών. 

Η ανάγκη μιας αποτελεσματικότερης εκμετάλλευσης του πεδινού εδάφους απαιτούσε λοιπόν την τεχνική ενασχόληση του ανθρώπου με τα ιδιαίτερα αυτά φυσικά φαινόμενα.

Στις πέντε μεγαλύτερες και ιστορικά σημαντικές πεδιάδες, δηλ. της ομηρικής Τεγέας και της Μαντινείας, του Ορχομενού-Καφυών, της Φενεού και της Στυμφαλίας (Ιλ. 2, 605-608) ο σχηματισμός λιμνών περιορίστηκε ή άλλαξε θέση κατά την πρώιμη αρχαιότητα με υδραυλικά έργα διαχείρισης υδάτων.

Η μεγαλύτερη λεκάνη της Ελλάδας με καταβόθρες βρίσκεται στη Βοιωτία, στην Κωπαΐδα.

Κατά το δεύτερο ήμισυ της 2ης χιλιετίας π.Χ. οι Μινύες δημιούργησαν κι εκμεταλλεύθηκαν ένα μεγαλειώδες και εκτεταμένο σύστημα έργων ύδρευσης για να ελέγχουν τη δημιουργία λιμνών.

Κύριος στόχος όλων των υδραυλικών έργων στις ελληνικές λεκάνες (πόλγες), ήταν να απελευθερωθούν καλλιεργήσιμες επιφάνειες με τον ανθρώπινο έλεγχο της τοποθεσίας και του μεγέθους των λιμνών που σχηματίζονταν.

Στην πεδιάδα της Κωπαΐδας, έκτασης περίπου 350 τ.χλμ., μόνο τα 110 τ.χλμ. ήταν απαλλαγμένα από πλημμύρες προ 100 ετών, πριν από τη σύγχρονη αποξήρανση της λίμνης. Κατά την αρχαιότητα η επιφάνεια αυτή ήταν μεγαλύτερη κατά 60 ως 100 τ.χλμ. Στις πέντε αρκαδικές πόλγες αποξηραίνονταν κατά την πρώιμη αρχαιότητα συνολικά περίπου 75 τ.χλμ.

Κύριο στοιχείο των μυκηναϊκών υδραυλικών έργων ήταν, όπως αναφέραμε, η εφαρμογή της τεχνικής των «λεκανών»(πολγών), που έγκειται κατά βάση στην κατασκευή χαμηλών, συχνά πολύ πλατιών και κυρίως μήκους χιλιομέτρων υδροφρακτών ή φραγμάτων. Κατάλοιπα αυτών των κατασκευών υπάρχουν ακόμα και σήμερα στην περιοχή.

Περισσότερα παραδείγματα μυκηναϊκών υδραυλικών έργων

με την μέθοδο των «λεκανών» (πολγών):

- Αρκαδικές πόλγες. Το «χώμα» στη λίμνη Τάκα κοντά στην αρχαία Τεγέα 

- Η μυκηναϊκή τεχνητή λίμνη στην πεδιάδα της Μαντινείας

- Τα εγγειοβελτιωτικά έργα στη διπλή λεκάνη του Ορχομενού/Καφυών κατά την πρώιμη αρχαιότητα

- Οι πόλγες της Βοιωτίας. Οι παλαιές τεχνητές λίμνες με υδροφράγματα στην Θίσβη 

Άθλοι του Ηρακλή είναι εγγειοβελτιωτικά έργα!

-Η τάφρος του Ηρακλέους στην κοιλάδα της Φενεού

Οι ανατολική αρκαδική σειρά πολγών καταλήγει βόρεια στις λεκάνες της Φενεού (Ιλ. 2,605) και Στυμφάλου (Ιλ. 2,608). Η μνήμη των Ελλήνων απέδωσε το πανάρχαιο αυτό υδραυλικό έργο στον Ηρακλή, παραδοσιακό ήρωα των προϊστορικών εγγειοβελτιωτικών παρεμβάσεων. Ο Παυσανίας περιγράφει(8, 14, 1, 2): … «Διασχίζοντας την

κοιλάδα της Φενεού, ο Ηρακλής έσκαψε μια τάφρο για τον ποταμό ΄Ολβιο ή κατ’ άλλους Αρκάδες Αροάνιο, όχι ΄Ολβιο. Το μήκος της τάφρου ανέρχεται σε πενήντα στάδια (~9,3 χλμ), ενώ το βάθος της, εκεί που δεν έχει καταρρεύσει, είναι μέχρι τριάντα πόδια (~10 μ.). Διότι ο ποταμός δεν περνά πλέον από εδώ, αφού επέστρεψε στην παλιά του κοίτη, εγκαταλείποντας το έργο του Ηρακλέους».

-Η εκδίωξη των Στυμφαλίδων Ορνίθων 

Τα προϊστορικά εγγειοβελτιωτικά έργα στη λεκάνη του Στυμφάλου είναι κάπως περιπλοκότερα, αλλά οι λύσεις είναι εξίσου μεγαλοφυείς. Η μακρόστενη, σχετικά στενή κοιλάδα απαιτούσε διαφορετική προσέγγιση και ξεχωριστά έργα στο ανατολικό και δυτικό τμήμα της, ώστε να επιτευχθεί ο στόχος να μη λιμνάζουν τα νερά στο κέντρο της.

Οι πεδιάδες της Φενεού και Στυμφάλου, βαθειά στους ορεινούς όγκους, βρίσκονται στο πιο απομακρυσμένο άκρο της Αρκαδίας και κατά την αρχαιότητα ήταν πολύ πιο δυσπρόσιτες παρά σήμερα. Δεν είναι επομένως παράξενο ότι σε όλες τις εποχές καλύπτονταν από μυστήριο και προσφέρονταν για μυθοπλασίες. Το πιο έκδηλο παράδειγμα αποτελεί ο πανάρχαιος μύθος της εκδίωξης των Στυμφαλίδων Ορνίθων από τον Ηρακλή. Τα πτηνά κατέστρεφαν τα χωράφια, τους καρπούς κι επιπλέον επιτίθονταν σε ανθρώπους. ΄Ισως συμβόλιζαν κάποιο θανατηφόρο κλίμα και την καταστροφή των μέσων διαβίωσης από φοβερές πλημμύρες. Η δίωξη των ορνίθων από τον ήρωα ερμηνεύεται μέσω των προϊστορικώνεγγειοβελτιωτικών έργων στην κοιλάδα. Για τον πέμπτο από τους δώδεκα άθλους του ήρωα έχουμε λοιπόν μια αντίστοιχη ερμηνεία. 

- Ο τέταρτος άθλος, δηλ. η καταδίωξη της Κερυνίτιδος ελάφου, θα μπορούσε να συμβολίζει τη βελτίωση της πεδιάδας της Φενεού. 

- Στον έκτο άθλο του, τον καθαρμό της κόπρου του Αυγείου μέσω παροχέτευσης ποταμών, ο συγκεκριμένος μύθος μας οδηγεί ευθέως σε υδραυλικά έργα. 

- Στο δεύτερο άθλο, το φόνο της πολυκέφαλης Λερναίας Ύδρας, ο

συσχετισμός με το στοιχείο του νερού ενυπάρχει στο όνομα του τέρατος. 

- Πιθανό είναι, ο πρώτος άθλος – ο στραγγαλισμός του λέοντος της Νεμέας -, 

- αλλά και ο τρίτος, η δίωξη του κάπρου του Ερυμάνθου, να αποτελούν επίσης συμβολισμούς υδραυλικών έργων της μυκηναϊκής εποχής στην Πελοπόννησο.

-Καταστροφές από πλημμύρες – ο ελληνικός κατακλυσμός

Οι μύθοι γύρω από τις ελληνικές πόλγες βρίθουν από υπαινιγμούς και αναφορές σε καταστροφικές πλημμύρες. όπως επανειλημμένα στη Μεσοποταμία, έτσι και στην πρώιμη Ελλάδα έχει μεταδοθεί η ιστορία του κατακλυσμού, σύμφωνα με την οποία η γη είχε καλυφθεί από τόσο πολύ νερό, ώστε να σώζονται μόνον οι κορυφές των βουνών. ΄Ηρως της ελληνικής μυθολογίας του κατακλυσμού είναι ο Δευκαλίων, βασιλεύς της πόλης Λυκορείας στον Παρνασσό, που αργότερα εξαφανίσθηκε. Η Λυκορεία πολύ πιθανόν να βρισκόταν σε ένα βουνό – νησίδα σε κάποια λεκάνη με καταβόθρες στα ψηλά του Παρνασσού, πάνω από τους ιερούς Δελφούς. Η λεκάνη αυτή φέρει σήμερα το όνομα Λιβάδι. Στα μέσα της δεύτερης π.Χ. χιλιετίας, μετά από απόφραξη των υπογείων αγωγών λόγω σεισμού, επλήγη από κατακλυσμιαίες βροχές, που πιθανόν να είχαν προκληθεί από την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας, και καλύφθηκε με τόσο πολύ νερό, ώστε να εξέχει μόνον η κορυφή της ακρόπολής της στο βουνό. Ο Δευκαλίων κι η γυναίκα του Πύρρα επεβίωσαν της καταστροφής σε μία κιβωτό κι έγιναν μετά γενάρχες των Ελλήνων.