Μηχανισμός των Αντικυθήρων

Γράφει ο Αποστόλης Π. Κυριατσούλης.*

Από το 1994, που ασχολείται ο Σύλλογος μας στη Βαυαρία με την Αρχαιολογία του Αιγαίου και 

της Ανατολικής Μεσογείου στους προϊστορικούς χρόνους με ενθουσίασε και κατέπληξαν δύο θέματα: Το πρώτο Ο πολιτισμός και η καθημερινότητα του Ακρωτηρίου της Θήρα και δεύτερο ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων. Από πότε και με μέχρι σήμερα προσπαθώ να ενημερώνουμε για τα θέματα αυτά και τα μελετώ ερασιτεχνικά. Για το Ακρωτήρι της Θήρα έχω αναφερθεί προηγούμενα, σήμερα θα ασχοληθώ λίγο με τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων αναφέροντας διάφορα στοιχεία από γνωστές δημοσιεύσεις αλλά και από τον Σύλλογο μας.

Αποστόλης Π. Κυριατσούλης

Το 2005 παρακολούθησα στην Αθήνα ένα διεθνές συνέδριο για την Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία και είδα για πρώτη φορά την κατασκευή/μοντέλο του Μηχανισμού των Αντικυθήρων του Μάικλ Ράιτ (Michael Wright), που ο ίδιος παρουσίασε. 

Για μας δε τους Ρόδιους και τους Σαμιακούς έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

Από διάφορες δημοσιεύσεις:

«Το κέντρο του παγκόσμιου επιστημονικού ενδιαφέροντος θα γίνουν τα Αντικύθηρα από τις 15 Σεπτεμβρίου 2014 και για συνολικά έναν μήνα, καθώς σύγχρονοι ερευνητές από τις ΗΠΑ μέχρι την Ελβετία, χρησιμοποιώντας την τελευταία λέξη της τεχνολογίας -μια διαστημικού τύπου καταδυτική στολή-, θα επιστρέψουν φέτος στον τόπο του ροδίτικου ναυαγίου των Αντικυθήρων που χάθηκε το 60-50 π.Χ. Θα ξαναβρεθούν δηλαδή στο σημείο όπου εντοπίστηκε αυτό που σήμερα θεωρούμε τον πρώτο γνωστό υπολογιστή της ανθρωπότητας: ένα λεπτεπίλεπτο τεχνούργημα με γρανάζια και μηχανισμό, του οποίου αντίστοιχες εφαρμογές βρέθηκαν μόνο 14 αιώνες μετά, σε ρολόγια του Μεσαίωνα, καθώς οι αρχαίοι ανακύκλωναν τα μέταλλα και σπανίως βρίσκουμε μεταλλικά αντικείμενα σε ανασκαφές. Ο μηχανισμός σώθηκε ακριβώς διότι παρέμεινε στη θάλασσα».

Επίτευγμα των ροδίων ο μηχανισμός:

Πολύπλοκος μηχανισμός, φτιαγμένος από χαλκό, τοποθετημένος μέσα σε ξύλινο πλαίσιο, που προβληματίζει και συναρπάζει τους ιστορικούς της επιστήμης και της τεχνολογίας, από την ανακάλυψή του λίγο πριν από το Πάσχα του 1900. Βρέθηκε σε βάθος 60 μέτρων από Σαμιακούς σφουγγαράδες σ’ ένα ναυάγιο κοντά στα Αντικύθηρα, μαζί με αγάλματα, όπως ο γνωστός Έφηβος. Αποτελούσαν πολύτιμα αντικείμενα, που μετέφερε ρωμαϊκό πλοίο από τη Ρόδο στη Ρώμη επί εποχής Ιούλιου Καίσαρα στα μέσα του 1ου αιώνα π.Χ.

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, όπως είναι γνωστός σήμερα, θεωρείται ένα από τα πρώτα υπολογιστικά συστήματα (αναλογικός υπολογιστής). Είναι ένας ωρολογιακός μηχανισμός με δεκάδες οδοντωτούς τροχούς μεγάλης ακριβείας, που περιστρέφονται γύρω από πολλούς άξονες, όπως στα μηχανικά ρολόγια. Η πιο αποδεκτή θεωρία σχετικά με τη λειτουργία του, υποστηρίζει ότι ήταν ένας αναλογικός υπολογιστής, σχεδιασμένος να υπολογίζει τις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων. Εκτιμάται ότι φτιάχτηκε γύρω στο 87 π.Χ. από τον ρόδιο αστρονόμο Γέμινο στη Σχολή του Ποσειδωνίου στη Ρόδο ή από τον ίδιο τον Ποσειδώνιο.

Υπάρχουν όμως και αναφορές, ότι ο Μηχανισμός κατασκευάστηκε «απέναντι» από την Ρόδο στην Μίλητο.

Μάιος του 1900 και οι σφουγγαράδες από τη Σύμη, αφού έχουν γυρίσει όλη τη Μεσόγειο, κάνουν μια στάση στα Αντικύθηρα, υποχρεωτική, λόγω σφοδρής θαλασσοταραχής - πράγμα όχι ασυνήθιστο για την περιοχή. Όταν η θάλασσα ηρεμεί, Μεγάλη Τρίτη ανήμερα, ένας από αυτούς, ο Ηλίας Λυκοπάντης, θα βουτήξει στα νερά, όπου όμως αντί για σφουγγάρια θα αντικρίσει σε βάθος περίπου 50 μ. το ναυάγιο ενός πλοίου με σπαρμένα γύρω του αγάλματα, χάλκινα και μαρμάρινα. Έτσι, όταν θα ξανανεβεί στην επιφάνεια, θα κρατά έναν χάλκινο βραχίονα ως απόδειξη. 

Χρειάστηκε να περάσουν όμως έξι μήνες από τότε ώσπου οι σφουγγαράδες να έρθουν σε επαφή με τον αρχαιολόγο και υπουργό Παιδείας εκείνη την εποχή Σπυρίδωνα Στάη για να αρχίσει η οργάνωση της επιχείρησης ανέλκυσης του πολύτιμου φορτίου του πλοίου. 

Ο αρχαιολόγος Βαλέριος Στάης (εξάδελφος του Υπουργού), πρόσεξε στις 17 Μαΐου 1902 ότι ένα από τα πέτρινα τεμάχιά του είχε ένα ενσωματωμένο οδοντωτό. Έτσι, θεωρείται η αρχαιότερη σωζόμενη διάταξη με γρανάζια.

Είναι ο πρώτος αναλογικός υπολογιστής στον κόσμο και η τεχνολογία σήμερα θα ήταν πολύ ποιο φτωχή, εάν δεν βρισκόταν και δεν επεξεργαζόταν αυτός ο μηχανισμός.

Σήμερα υπάρχουν και κατασκευές του Μηχανισμού από έλληνες επιστήμονες:

Ο μαθηματικός Διονύσιος Κριάρης έκανε το 1999 μια πρώτη ανακατασκευή. Ακολούθησε μια ακόμα το 2007 με ακόμη μεγαλύτερη λεπτομέρεια.

Το 2014 ο Έλληνας φυσικός Μάρκος Σκουλάτος ολοκλήρωσε έπειτα από διετή έρευνα το δικό του ακριβές λειτουργικό μοντέλο. Το αντίγραφο αυτό του Μηχανισμού των Αντικυθήρων σέβεται πλήρως τις διαστάσεις και γνωστές λειτουργίες του αρχικού. Ενσωματώνει όλες τις τελευταίες έρευνες όπως το μηχανισμό πύρου-σχισμής για τη σελήνη, την ένδειξη των Ολυμπιακών αγώνων και τις ακριβείς αναγνώσεις των αρχαίων επιγραφών.

Αλλά και πολύ άλλο έλληνες επιστήμονες συνέβαλλαν σε πολλές κατασκευές του Μηχανισμού μέχρι σήμερα και την τελευταία κατασκευή της συσκευής/μοντέλο.

Το 2014, 2015 και 2016 έχουν γίνει καταδύσεις/έρευνες στην περιοχή του Ναυαγίου με μοντέρνο και υπερσύχρονο εξοπλισμό από έλληνες και αλλοδαπούς επιστήμονες και έχουν φέρει στην επιφάνεια πολλά νέα ευρήματα, τα οποία έχουν ήδη αξιολογηθεί ή αξιολογούνται ακόμη.

Αναφορές στον Ποσειδώνιο και στον Γέμινο:

Ο Ποσειδώνιος ο Ρόδιος ή ο Απαμεύς (περ. 135 π.Χ. – 51 π.Χ.) ήταν Έλληνας πολυμαθής Στωικός φιλόσοφος, αστρονόμος, γεωγράφος, πολιτικός, ιστορικός και δάσκαλος που γεννήθηκε στην Απάμεια της Συρίας. Τον θεωρούσαν τον πολυμαθέστερο άνθρωπο του κόσμου για την εποχή του.

Ο Ποσειδώνιος έκανε επίσης ένα υπολογισμό της διαμέτρου και της αποστάσεως της Σελήνης. Γνωρίζουμε επίσης ότι είχε κατασκευάσει ένα φορητό υπολογιστή των κινήσεων των ουράνιων σωμάτων, παρόμοιο με τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων όπως αυτός αποκαλύφθηκε μετά την πρόσφατη ανάλυση (2006-2008), και ίσως τον ίδιο τον μηχανισμό αυτό, που χρονολογείται στην ίδια περίπου περίοδο. Σύμφωνα με τον Κικέρωνα (De Natura Deorum, ΙΙ 34), το φορητό «πλανητάριο» του Ποσειδωνίου έδειχνε τις ημερήσιες κινήσεις του Ηλίου, της Σελήνης και των 5 γνωστών τότε πλανητών.

Ο Γέμινος ήταν αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος, αστρονόμος, μαθηματικός, μετεωρολόγος και γεωγράφος που έζησε τον 1ο αιώνα π.Χ..

Σχεδόν τίποτα δεν είναι γνωστό για τη ζωή του Γεμίνου. Δεν είναι καν βέβαιο ότι γεννήθηκε στη Ρόδο, αλλά αναφορές σε βουνά της Ρόδου στα αστρονομικά του έργα υποδεικνύουν ότι εργάσθηκε εκεί. Η χρονολόγησή του τον 1ο αιώνα π.Χ. βασίζεται και αυτή σε ένα χωρίο του έργου του που αναφέρεται στο Annus Vagus του αιγυπτιακού ημερολογίου ως 120 έτη πριν την εποχή του, και επομένως δείχνει ότι το συγκεκριμένο έργο του γράφτηκε περί το 70 π.Χ.. Αυτό συμφωνεί με την άποψη που τον θέλει μαθητή του Ποσειδωνίου, αλλά έχουν προταθεί και χρονολογήσεις μέχρι το 50 μ.Χ. (Neugebauer, O.: A History of Ancient Mathematical Astronomy New York, 1975).

++++++++

* Ο Απόστολος Π. Κυριατσούλης είναι συνταξιούχος,. 

Τα τελευταία 46 χρόνια ζει στη Γερμανία και ασχολείται με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμός, από το 1992 πολύ πιο συστηματικά. 

Είναι ιδρυτικό μέλος του Συλλόγου για την Μελέτη και Διάδοση της Ελληνικής Ιστορίας το 1994 και Πρόεδρος του.