Το μυστικό του Σουκιούρμπεη, η Σορωνή και ο Χακίπαπας με τον πύργο στον Αχταρμά.

Γράφει ο Λουκάς Μαστής 

Το μυστικό του Σουκιούρμπεη, η Σορωνή και ο Χακίπαπας με τον πύργο στον Αχταρμά. 

Σε μια άγνωστη ιστορική πτυχή, που αφορά τον φοβερό και θηριώδη διοικητή της Ρόδου Σουκιούρμπεη,( από το 1821 έως το 1835) συνέβαλε στο να αποκαλυφθεί η Σορωνή! 

Μέσα από την ιστορία του χωριού, αποκαλύφθηκε πράγματι ότι ο περίφημος Σουκιούρμπεης ήταν κρυφοχριστιανός και ότι με την βοήθεια παπά της Σορωνής, μυστικά εκκλησιαζόταν στην έπαυλη του, στη Βάρη του Παραδεισίου! 

Ο Σουκιουρμπεης που έμεινε στην ιστορία για τις θηριωδίες του (υπάρχουν μαρτυρίες ότι κάποιους που καταδίκαζε τους εκτελούσε ο ίδιος με το…μαννάρι) ήταν Μανιάτης, από την ιστορική οικογένεια των Μαυρομιχάληδων και είχε εξισλαμισθεί όταν συνελήφθη όμηρος κατά τις μάχες στα «Ορλωφικά» στη Πελοπόννησο. Αυτό είναι γνωστό και έχουν γράψει για την ιστορία αρκετοί. 

Αυτό που δεν είναι γνωστό είναι ότι, ίσως και από τύψεις, τα τελευταία χρόνια της ζωής του, ήταν κρυφοχριστιανός. Και το ξέρουμε αυτό μέσα από την ιστορία του Χακίπαπα (παπα Κυριαζή) ενός παπά από την Σορωνή, απόγονοι του οποίου είναι οι οικογένειες Διακολαμπριανού και Χατζηκυριαζή. 

Ο ενλόγω παπάς ήταν αυτός που ήξερε το μυστικό του τρομερού Σουκιούρμπεη και ήταν αυτός που έκανε τις λειτουργίες. 

Ο Χακίπαπας μετά την αποχώρηση του Σουκιουρμπεη, βρέθηκε να έχει στην κατοχή του, (προφανώς του τα χάρισε) σημαντικής αξίας εκκλησιαστικά κειμήλια, όπως ένα χρυσόδετο ευαγγέλιο, ένα μεγάλο χρυσό σταυρό και άλλα. Το ευαγγέλιο το πούλησε στην Ιερουσαλήμ και με τα χρήματα που πήρε αγόρασε το μεγάλο κτήμα του Αχταρμά, με το μοναδικό διώροφο κτίριο της Σορωνής , δεξαμενή νερού κλπ. Στο κτίριο αυτό πέθανε όταν κατέρρευσε στον σεισμό του 1856. 

Την ιστορία του Χακίπαπα, την άκουσα πράγματι πολλές φορές από την γιαγιά μου, την Φωτεινή Νικολέττου – Χατζηκυριαζή αλλά αυτός που την τεκμηρίωσε ήταν ο αείμνηστος καθηγητής Μανώλης Παπαμανώλης σε πόνημα του που δημοσιευτήκε στον τιμητικό τόμο, για τα 40 χρόνια ποιμαντορίας του μητροπολίτη Ρόδου Σπυρίδωνα. 

Η ιστορία λοιπόν όπως την καταγράφει ο Μανώλης Παπαμανώλης έχει ως εξής: 

«Όλως τυχαία, τον Μάη του 1986, στο χωριό της Ρόδου Σορωνή που βρίσκεται 25 χιλιόμετρα ΒΔ της πόλης της Ρόδου συζητώντας με έναν υπέργηρω συγγενή μου τον Σταυριανό Παπαστεργή περίπου 93 χρόνων, σχετικά με τους παλαιούς ιερείς του χωριού άκουσα πως δύο ιερείς της Σορωνής ο Παπακυριαζής και ο Παπαποστόλης στα χρόνια τα μετά την επανάσταση του 1821 πήγαιναν στην έπαυλη του Τούρκου Πασσά που βρίσκεται στη θέση Βάρη ανάμεσα στα χωριά Κρεμαστή και Βιλλανόβα (το σημερινό Παραδείσι) στη βόρεια πλευρά του βουνού Παραδείσι σε απόσταση 12 χιλιομέτρων ανατολικά της Σορωνής και εκεί έκαμναν, κατά καιρούς, λειτουργία χριστιανική για τον τότε Πασσά Σουκιούρμπεη, ο οποίος κοινωνούσε των αχράντων μυστηρίων. 

Τον ρώτησα πού το έμαθε και μου ανέφερεν ότι το άκουσεν ο ίδιος από τον δημοδιδάσκαλο της Σορωνής Εμμανουήλ Χατζηκυριαζή. 

Ο δημοδιδάσκαλος Εμμανουήλ Χατζηκυριαζής (1868 – 1941) που χρημάτισε και δάσκαλός μου στο χωριό Σορωνή, ήταν από τους λίγους εκλεκτούς δασκάλους με πολλά ενδιαφέροντα, γλωσσικά, ιστορικά, αρχαιολογικά, πολιτιστικά. 

Εκτός από την εθνική του προσφορά ως δασκάλου στα χρόνια της δουλείας, πρόσφερε και πολλές άλλες εθνικές υπηρεσίες, προ πάντων στα μετά το 1930, χρόνια της Ιταλικής κατοχής με τις πιέσεις της ιταλικής διοίκησης να αποσπάσει από τις κοινότητες την εξάρτηση της δημοτικής εκπαίδευσης. Έχει γράψει κατά καιρούς άρθρα σε Ροδιακά ημερολόγια, όπως εσυνηθίζετο να εκδίδονται τότε, στις τοπικές εφημερίδες «Ροδιακή» και «Νέα Ρόδος», και ένα ολιγοσέλιδο βιβλιαράκι με τίτλο «Ο Άγιος Σουλάς» στο οποίο αναφέρεται η ίδρυση ενός εξωκλησιού της κοινότητας Σορωνής στο όνομα του Αγίου Σύλλα που στην τοπική προφορά διατηρεί το λατινικό Sulla. 

Κατά τον συγγραφέα, ο μικρός αυτός ναός κτίστηκε στα πρώτα χριστιανικά χρόνια και επισκευάστηκε το 1836 όπως μαρτυρεί μια επιγραφή στο ανώφλι της εισόδου. Στην επιγραφή αναφέρονται και τα ονόματα των δύο ιερέων της κοινότητας Σορωνής: 

παπα κιριαζις 

παπα ποστόλις 

Σε υποσημείωση ο συγγραφέας αναφέρει ότι ο «παπακιριαζις» ήταν πάππος του πατρός του. 

Η είδηση αυτή επιτρέπει να εξηγηθούν πολλά άλλα γεγονότα συνυφασμένα με το χωριό Σορωνή και τον Παπά Κυριαζή που βοηθούσε τον κρυφοχριστιανό Σουκιούρμπεη στα μυστικά χριστιανικά του καθήκοντα, και με τη σειρά τους να ενισχύσουν την αλήθεια του γεγονότος αυτού. 

Ο Παπά Κυριαζής που το 1836 αναφέρεται στην επιγραφή, είναι γνωστός στα κατοπινά χρόνια ως Χατζήπαπας από μετάβασή του στους Αγίους Τόπους, που πήρε τον τίτλο του Χατζή. Στη Σορωνή, αλλά και σε άλλα χωριά το Χατζής προέρχεται από το λαό ως «Χακής» και ήταν γνωστός ως Χακήπαπας. 

Χακήπαπας εφύτεψεν αμπέλι στου Θανάση 

τραπέζιν (δ)εν τους έκαμε, τ’ ατέτι να χαλάσει[1] 

Το 1856, σ’ έναν ισχυρό σεισμό που έγινε στη Ρόδο, ο Χακήπαπας σκοτώθηκε από την κατάρρευση του μοναδικού τότε στη Σορωνή διώροφου οικήματος του Πύργου, όπως τούτο είναι γνωστό στη Σορωνή, αλλά και όπως μαρτυρείται από ενθύμηση σε παράφυλλο Μηνιαίου του Σεπτεμβρίου της εκκλησίας του χωριού Θολός που βρίσκεται τρία χιλιόμετρα ανατολικά της Σορωνής. 

Την ενθύμηση εδημοσίευσεν ο εκλεκτός ιστορικός Χάρης Κουτελάκης, γνωστός στη Ρόδο, όπου εχρημάτισε καθηγητής, αλλά και στα άλλα Δωδεκάνησα, για τις πολλές και πρωτότυπες εργασίες του, στα «Δωδεκανησιακά Χρονικά» τόμος ΣΤ’ 1977, σελίς 151. 

Την αναγράφουμε για να φανεί και η μόρφωση των ιερέων την εποχήν εκείνη. Διατηρούμε την ορθογραφία του κειμένου: 

«Ἔτος 1856 σεπτεβρίου 30 /κιριακή ξιμέρομα σιςσμός μέγας / ἔγινε τιν ὅρα εκίνη ἐβασταξαι /λεπτά 8 εως του ἐχα/λασαν σπίτια 60010 (ἐννοεῐ 610) και αἰκλισια μίαν ἀποθεμελίου / και αιταιραις ακόμη εσείστισαν / εις κομάτια ὀσάν και τις καλοπετρας ὅπου ἔγινε κομάτια ὁ κου/πεπείς ὅλος καί τά κελία της εχά/λασαν εις τις ημέραις ὁπου ἐγου/μενεβε ο κιριος βενιαβης χιριοτις και ανθρόπον εθανατόθισα / ἄνδραις γιναικαις και πεδία 20015 (ἐννοεῐ 215) καί αἵνας χακίπαπας/ἀπό χορίον χερόνι (εννοεῐ Σερωνή) καί μία γινέκα με ταυτόν ἀπο χορίου ἀρχαγγελου ι οπία / ἵτον ζιτιάνα∙ αὐτά όλα έγενα εις το νισσι ροδου μέγα καί θαυμαστά τα εργα του Θεοῠ / ηδού πού πλιρόναιται ὁ λόγος τού προφιτάναξ δαυιδ /οπου λέγι εις τον εκατοστον τρίτον ψαλμόν «ὁ ἐπιβλέπον επι την γιν…». 

Εξ άλλου λεπτομερής περιγραφή του σεισμού της 30 Σεπτεμβρίου / 12 Οκτωβρίου 1856 κατά την 02ω 50π το πρωί, δίνεται από τον σουηδό γιατρό John Hedenborg που έμενε τότε στη Ρόδο (1839 – 1863). Ο Hedenborg έγραψε στα γερμανικά, πεντάτοιμη ιστορία της νήσου Ρόδου από τους αρχαιοτάτους χρόνους ως τις ημέρες του και το ανέκδοτο ακόμη χειρόγραφό του βρίσκεται στη βιβλιοθήκη του ιστορικού και Αρχαιολογικού Ιδρύματος της Ρόδου[2]. 

Από την περιγραφή του Αγίου Σουλά που αναφέραμε φαίνεται ότι ο Χατζήπαπας δεν είχε πάει ακόμη στα Ιεροσόλυμα να γίνει χατζής αφού υπογράφεται ως «Παπακιριαζις». 

Αλλά στα υπάρχοντα κοινοτικά βιβλία της Σορωνής που περιέχουν καταγραφές γεννηθέντων και βαπτισθέντων από το 1858 και έπειτα, αναφέρεται ως βαπτίσας ιερεύς ο παπά Απόστολος δηλ. ο παπαποστόλις της επιγραφής του Αγίου Σουλά ως το 1864 ενώ από το 1868 αναφέρεται νέος ιερέας ο παπαϊωάννης. Φαίνεται λοιπόν ότι ο παπαποστόλις της επιγραφής ήταν νεώτερος του παπακυριαζή, του κατόπιν Χατζήπαπα. 

*** 

Στη δυτική πλευρά του οικισμού της Σορωνής (Ρόδου) στη θέση Αχταρμάς βρίσκεται ένα μεγάλο κτήμα 15 περίπου στρεμμάτων. 

Στο ανατολικό μέρος του κτήματος πλάι στον οικισμό, υπήρχε διώροφη οικοδομή, που το ισόγειό της ήταν λαδόμυλος και ο άλλος όροφος κατοικία του ιδιοκτήτη. 

Πενήντα μέτρα βόρεια της οικοδομής υπήρχε δεξαμενή, το νερό της οποίας έφτανε εκεί με κλειστόν υδραύλακα κτισμένο με ασβέστη και σε μερικά μέρη από πήλινους σωλήνες, από τη μοναδική βρύση του χωριού, που βρίσκεται στο νοτιοανατολικό μέρος του χωριού. 

Επειδή ο οικισμός χωριζόταν σε δύο τμήματα από ένα μικρό ρύακα, και η μεν βρύση βρισκόταν στο ανατολικό τμήμα και η δεξαμενή στο δυτικό, ο κλειστός υδραύλακας περνούσε από τόξο κτισμένο στο ρυάκι αρκετά φαρδύ και ψηλό ώστε να περνάνε τα ζώα φορτωμένα με στάχυα.[3] Το λίγο νερό της βρύσης μαζευόταν με δυσκολία από υπονόμους που φαίνεται είχαν ανοιχθεί από την εποχή των Ιπποτών ή των Τούρκων. 

Το κτήμα αυτό με διώροφο πύργο, με λαδόμυλο, και νερό για τα ζώα και ύδρευση ήταν ασφαλώς το κτήμα και η κατοικία του Τούρκου Τοπάρχη, χάρις στη μοναδικότητά του.[4] 

Το κτήμα αυτό πριν από το 1856, βρισκόταν στην κατοχή του Χατζήπαπα, αφού κατά τον φοβερό σεισμό του 1856 ο διώροφος πύργος κατέρρευσε και τον καταπλάκωσε. Δεν είναι γνωστό πότε ο πύργος και το κτήμα αγοράστηκαν από τον Χατζήπαπα. Η αξία του όμως πρέπει να ήταν πολύ μεγάλη, κυρίως χάρη στον Πύργο που η κατασκευή τέτοιας οικοδομής ήτο τότε πολύ δύσκολη και ακριβή, στη δεξαμενή με νερό από πηγή και τα βασικά μηχανήματα ενός λαδόμυλου. 

Ο Χατζήπαπας είχεν ένα μόνο παιδί τον Λαμπριανό (αργότερα Διακολαμπριανό) ο οποίος είχε πέντε αγόρια, τον Κυριαζή, Ηλία, Νικόλαο, Γιώργη και Αναστάση στα οποία διανεμήθηκε το κτήμα. 

Έτσι κάθε παιδί του Διακολαμπριανού πήρε και ένα «λουρί» χωράφι. Ένα από τα λουριά πήρε και η μητέρα μου που ήταν εγγονή του Διακολαμπριανού. 

Από την μητέρα μου έμαθα ότι ο Χατζήπαπας είχε στην κατοχή του ένα «χρυσό ευαγγέλιο» και ότι πήγε στον «Άη – Τάφο» και το πούλησε. 

Δεν θυμάμαι, όταν μου το διηγότανε, αν μου είπεν ότι πήγε στον Άη –Τάφο μια ή δυό φορές, σέρνοντας μάλιστα στο ένα ταξίδι, όχι τον γιο του, αλλά δύο του εγγόνια, τον Κυριαζή και τον Ελία, που μετά έφερναν κι αυτά τον τίτλο ΧατζήΚυριαζής και ΧατζηΕλίας. 

Η μητέρα μου επίσης μού έλεγεν ότι οι γονείς της είχαν ένα μεγάλο χρυσό σταυρό με πολύτιμες πέτρες για τον οποίον όμως δεν εγνώριζε τι απόγινε. 

Έχω τη γνώμη ότι η απόκτηση χρυσού Ευαγγελίου, μεγάλου χρυσού σταυρού με πέτρες και ίσως και άλλων εκκλησιαστικών αντικειμένων από τον Χατζήπαπα κατά την προφορική μαρτυρία της μητέρας μου (1890 – 1969) δεν είναι άσχετη με την επικίνδυνη δραστηριότητά του να βοηθά τον Σουκιούρμπεη στην εκτέλεση των χριστιανικών του καθηκόντων μέχρι το 1835, χρονολογία κατά την οποία φαίνεται ότι έφυγεν ο Σουκιούρμπεης από τη Ρόδο. 

Η γνωστή φτώχεια των Μονών της Ρόδου (Αρταμίτη, Θάρι, Σκιάδι, Προφήτη Ηλία και άλλων) και των ανύπαρκτων ακόμη εκκλησιών των χωριών της Ρόδου,[5] δεν αφίνει καμμιά αμφιβολία πώς τέτοια πολύτιμα εκκλησιαστικά είδη μπορούσαν να υπάρχουν σε πλούσιες Μονές άλλων μερών και να προέλθουν από αρπαγή στην οποίαν επεδίδοντο οι Τούρκοι στρατιώτες και μπορούσαν να φθάσουν στα χέρια του Σουκιούρμπεη. 

Αλλά και η απόκτηση από τον Χατζήπαπα ενός τόσο μεγάλου και αξιοποιημένου κτήματος με νερό και διώροφο κτίσμα με λαδόμυλο, που η αξία του θα ήταν ασφαλώς πολύ μεγάλη, δεν θα μπορούσε να γίνει μόνο με τις οικονομίες ενός τσιγγούνη παπά. Έχουμε την γνώμη πως η μετάβαση του Χατζήπαπα στα Ιεροσόλυμα μια ή δύο φορές δεν ήταν άσχετη με την πώληση του ευαγγελίου ίσως και άλλων εκκλησιαστικών ειδών τα οποία ο Χατζήπαπας χρησιμοποιούσε στις λειτουργίες για τον Σουκιούρμπεη και τα οποία, φεύγοντας ο Σουκιούρμπεης για την Κωνσταντινούπολη, μπορεί να τα εχάρισε στους ιερείς. 

Διότι η φτώχεια τότε των χωριών της Ρόδου στα μέσα του περασμένου αιώνα, όταν η γη ακόμη ανήκε στους τούρκους που την ενοικίαζαν με όρους επαχθείς στους χριστιανούς καλλιεργητές, σωστούς δουλοπάροικους, ήταν τόση που πολλοί γεωργοί μετανάστευαν στα απέναντι Μικρασιατικά μέρη της Καρίας για να εξασφαλίσουν τη διατροφή τους, σωστοί «ψωμόδουλοι» όπως έλεγαν τους εργάτες που εργάζονται με αμοιβή τη σίτισή τους. 

Μόνον η πώληση τέτοιων πολύτιμων ειδών στα Ιεροσόλυμα, κέντρο τέτοιων αγοραπωλησιών, θα επέτρεπε στον Χατζήπαπα να αγοράσει ένα τόσο μεγάλο και ακριβό κτήμα, με νερό, και πύργο. Πρέπει ακόμη να αναφέρουμε πως και άλλοι απόγονοι του Χατζήπαπα πήγαν αργότερα στα Ιεροσόλυμα, όπως μαρτυρεί η πρόταξη στο όνομά τους της λέξης Χατζή ή Χακή. 

Η προφορική μαρτυρία ενός απογόνου του Χατζήπαπα, του δασκάλου Εμμανουήλ Χατζηκυριαζή (1868 – 1941) σε συσχετισμό με τις παραπάνω μαρτυρίες αυξάνουν τις ενδείξεις ότι ο Σουκιούρμπεης έμεινεν ως τα τελευταία χρόνια της ζωής του κρυφοχριστιανός εμπιστευόμενος στους δύο ιερείς του χωριού Σορωνής ή πιθανόν και στον ένα μόνο, τον Χατζήπαπα, να του προσφέρουν με την ιδιότητά τους, τη βοήθειά τους για τις μυστικές λειτουργίες και άλλες χριστιανικές δεήσεις.» 

*** 

[1] Στου Θανάση = τοποθεσία, τραπέζιν, πρόκειται για το τρίτο και σπουδαιότερο φαγητό με κρασί και γλέντι που έκαμναν το βράδι σ’ όλους τους συγχωριανούς που προσεφέρονταν να βοηθήσουν σε κάτι που εχρειάζοντο πολλοί (φύτεμα αμπελιού, κατασκευή της στέγης του σπιτιού με κορφάδια, καλάμια, χώμα και πατελιά κ.α.). Τα δύο προηγούμενα φαγητά γινόντουσαν πρόχειρα στο χωράφι, ένα στις 10 π.μ. και το άλλο στις 2 μ.μ. Ατέτι = έθιμο. 

[2] Γενικά για τη ζωή και το έργο του σοφού Σουηδού γιατρού και κατόπιν καθηγητού και ακαδημαϊκού βλέπε άρθρα μου στα «Δωδεκανησιακά Χρονικά», τόμος Ι, 1984 σελίς 83 – 127 καθώς και στο μηνιαίο περιοδικό «ο Δρόμος» τεύχος 10, Ιαν. – Φεβρ. 1982. Ειδικά για το σεισμό βλέπε άρθρο της Δρος Μαρίας Gehlhoff– Βολανάκη, ιατρού, στο ίδιο περιοδικό, διπλό τεύχος 13 + 14, τον Δεκέμβρη του 1982, στο οποίο μεταφράζεται η περικοπή του Hedenborg από τον σεισμό. 

[3]Ίχνη από τις σωληνώσεις αυτές, ενθυμούμα πως υπήρχαν ως το 1925 και όπως μου λένε και σήμερα διακρίνονται ίχνη. Η δεξαμενή υπήρχεν ακόμη ως το 1920, καθώς και μικρότερη για τα ζώα. Μια πέτρα αλέσεως του ελαιοκάρπου παρέμενε στα μέρη του λαδόμυλου ως το 1930. 

[4]Έγκυρη μαρτυρία για την κατάσταση του χωριού Σορωνή στα μέσα του περασμένου αιώνα, μας δίνει η περιγραφή του Victor Guerin, νεαρού Γάλλου φιλολόγου που ήλθε στη Ρόδο το 1854 για να μελετήσει τη Ρόδο (γνωστή από την ένδοξη ιστορία και τον πολιτισμό της) από άποψη γεωγραφική, ιστορική, πολιτιστική, και αναφέρει ότι η Σορωνή είχε 90 οικογένειες, ότι φαίνονται τα ερείπια ενός ιπποτικού πύργου από δύο ή τρεις ογκώδεις πλευρές τείχους. Πρόκειται για ίχνη ιπποτικού πύργου στο ανατολικό μέρος του οικισμού, στον παλαιό δρόμο Σορωνής – Θολού. Αναφέρει ακόμη ότι υπήρχαν χωράφια με συκιές και αμπέλια που παράγουν εκλεκτό κόκκινο κρασί. 

[5] Η ανέγερση ναών στα χωριά άρχισε μετά το 1850. 

Λουκάς Μαστής 

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην ομάδα «Παλιά Σορωνή»: https://www.facebook.com/groups/2637261696541637/permalink/2759320081002464/