Η ιστορία των Εξαρχείων

Η ιστορία των Εξαρχείων από τα μέσα του 19ου αιώνα και ύστερα

Παρότι οι περισσότεροι θεωρούν τα γεγονότα του Πολυτεχνείου τον Νοέμβρη του 1973 γενεσιουργό αιτία της ιδιαιτερότητας των Εξαρχείων, η πραγματικότητα όμως είναι ότι πάντα η περιοχή αυτή συγκέντρωνε μεγάλες ομάδων ανθρώπων που αμφισβητούσαν τα πολιτικά και καλλιτεχνικά όρια της εποχής.

Η πλατεία Εξαρχείων με πιάτσα ταξί 

και φόντο την μπλε πολυκατοικία 

την περίοδο του Μεσοπολέμου. 

Η Μεταπολίτευση οδηγεί την περιοχή σε αντίστοιχη πορεία με αυτή του Νικόλα Ασιμου, μια μορφή που όταν ζούσε λατρεύτηκε και μισήθηκε τόσο από τους ανθρώπους της: από την αμφισβήτηση στην εκτός ελέγχου αυτοκτονική τάση…

Η περιοχή κατοικείται για πρώτη φορά στα μέσα του 19ου αιώνα, κυρίως, από νησιώτες οικοδόμους, που είναι αυτοί που σηκώνουν το κύριο βάρος της αλματώδους ανοικοδόμησης της νέας πρωτεύουσας. Τηνιακοί μαρμαράδες, Ανδριώτες λατόμοι και ξυλουργοί, Καρπαθιώτες χτιστάδες, Σκοπελίτες σοβατζήδες, Ναξιώτες πηγαδάδες κ.ά. χτίζουν εκεί τα σπίτια τους φέρνοντας νησιώτικο τόνο στην περιοχή. Στο χωριουδάκι που δημιουργείται δίνεται η ονομασία Νεάπολη, ακριβώς γιατί αποτελεί την πρώτη απόπειρα επέκτασης της πόλης από τα στενό πλαίσιο που οριοθετεί το λεγόμενο ιστορικό κέντρο. Οι Αθηναίοι, μάλιστα, την αναφέρουν ως Προάστιον, ενώ έτσι ονομάζουν και τον κεντρικό της δρόμο που σήμερα γνωρίζουμε ως Εμμανουήλ Μπενάκη.

Τα αγνώριστα, Εξάρχεια το 1930 

σε πίνακα του Σπύρου Βασιλείου. 

Χωροταξικά, η περιοχή οριοθετείται ως έκταση ανάμεσα στις οδούς Ακαδημίας και Αλεξάνδρας και στους πρόποδες του Λυκαβηττού μέχρι την οδό Πατησίων. Από την πρώτη περίοδο της σύστασής της η περιοχή αποκτά το δικό της αυτόνομο χρώμα. Πριν ακόμα ο Δήμος Αθηναίων ονοματοδοτήσει τους δρόμους της, αυτό γίνεται από τους ίδιους τους κατοίκους, που, αποφεύγοντας την κυρίαρχη τάση του κλασικισμού που επιβάλλει να δίνονται στους δρόμους ονομασίες από την αρχαία Ελλάδα, δίνουν ονόματα σχετικά με την Επανάσταση του 1821: Ζαλόγγου, Νικηταρά, Ναυαρίνου, Μεσολογγίου, Τζαβέλλα, Πλαπούτα κ.λπ.

Τις τελευταίες δεκαετίες το όνομα Νεάπολη οπισθοχωρεί, αφήνοντας τη θέση του στην ονομασία Εξάρχεια, που δεν είναι τίποτε άλλο παρά ο τίτλος ενός τμήματος της περιοχής που παίρνει το όνομά του από κάποιον Ηπειρώτη ονόματι Εξαρχο, που έχει παντοπωλείο στη διασταύρωση των οδών Θεμιστοκλέους και Σολωμού, πάνω δηλαδή στη σημερινή πλατεία Εξαρχείων.

Είτε ως Νεάπολη είτε ως Εξάρχεια, σταδιακά η περιοχή γίνεται χώρος νεολαίας, αφού εκεί μένουν οι περισσότεροι φοιτητές που έρχονται από την επαρχία να σπουδάσουν στην πρωτεύουσα και όπου υπάρχει νεολαία οι εντάσεις είναι, σχεδόν, αναπόφευκτες. Τα πρώτα επεισόδια που γίνονται στα σοκάκια της περιοχής τα βλέπουμε μόλις τον Μάιο του 1859 στα λεγόμενα «Σκιαδικά». Τότε, τα ντόπια καπέλα έναντι των εισαγόμενων γίνονται «σημαία» του αντιοθωνικού αγώνα στα χέρια των μαθητών και φοιτητών, με αποτέλεσμα τη σύγκρουση των τελευταίων με τη Χωροφυλακή στο Πεδίον του Αρεως.

Ακαθόριστο σημείο της Νεάπολης στα τέλη του 19ου αιώνα.

Η σύλληψη τριών μαθητών Γυμνασίου και η φυλάκισή τους στο Αστυνομικό Τμήμα Νεάπολης οδηγούν πολλούς νεαρούς έξω από αυτό να ζητούν την αποφυλάκισή τους.

Η άρνηση της Αστυνομίας στο αίτημα οδηγεί σε πρωτόγνωρα για την Αθήνα της εποχής επεισόδια. Οι νέοι οχυρώνονται σε κάποιο παντοπωλείο της Νεάπολης και μέσα από εκεί «…έρριπτον τας στάμνας και τα καθίσματα κατά των εφορμούντων αστυνομικών. Και κατωρθώθη μεν να εκτοπιστούν εκ του εν Νεάπολη παντοπωλείου, αλλά ουχί να διαλυθούν».

Αν το κέντρο της πρωτεύουσας και οι περιοχές γύρω από την πλατεία Συντάγματος αποτελούν το κέντρο της πολιτικής και της εμπορικής ζωής της, καθώς και τόπο κατοικίας των μεγαλοαστών, η Νεάπολη είναι ο ανερχόμενος τόπος συνάντησης της πνευματικών ανθρώπων της Αθήνας. Εκεί επιλέγουν να μείνουν κορυφαία ονόματα των Γραμμάτων και των Τεχνών, όπως ο ζωγράφος Νικόλαος Γύζης στην οδό Θεμιστοκλέους, ο γλύπτης Γιαννούλης Χαλεπάς στην οδό Μαυρομιχάλη, ο μεγάλος μας ποιητής Κωστής Παλαμάς στην οδό Χαριλάου Τρικούπη (τότε Πινακωτών), όπως και ο ποιητής και δημοσιογράφος Γεώργιος Σουρής στην οδό Χαριλάου Τρικούπη (τότε Πινακωτών), ο συνθέτης Νίκος Σκαλκώτας στην οδό Καλλιδρομίου, ο λογοτέχνης Ηλίας Βενέζης στην οδό Ζαΐμη κ.ά.

Αυτοί και, φυσικά, πολλοί άλλοι βρίσκουν και δημιουργούν δεκάδες χώρους στην περιοχή για να συναντηθούν.

Φιλολογικά καφενεία, όπως ο «Μαύρος Γάτος» στη διασταύρωση των οδών Ασκληπιού και Ακαδημίας, που η ονομασία του δίνει το στίγμα των ανήσυχων νιάτων που συχνάζουν εκεί, και το «Κοραής» στη συμβολή των οδών Ιπποκράτους και Ναυαρίνου, εκδοτικοί οίκοι, όπως οι «Εκδόσεις Γκοβόστη» στην οδό Ζωοδόχου Πηγής, και πολλά θέατρα, που κάποιες φορές προσφέρουν εναλλακτικές παραστάσεις με τους αντίστοιχους… κινδύνους, όπως διαβάζουμε σε δημοσίευμα του 1915: «Σήμερον εις το θέατρον Πικ Νικ των Εξαρχείων θα παιχτεί πανηγυρική παράστασις με το θαυμάσιον πολεμικό δράμα “Σκελετοί”, εις το οποίον παρουσιάζεται μια ζωντανή απεικόνισις ενός μεγαλοπρεπούς επεισοδίου του πρώτου πολέμου μας. Συγγραφείς των “Σκελετών”, είναι δύο συνάδελφοι κρυπτόμενοι υπό το ψευδώνυμον Ι.Ν.Β.Ε.». Ελάχιστοι γνωρίζουν ότι και η πορεία του Θεάτρου Τέχνης ξεκινά στα σκληρά χρόνια της Κατοχής από μια καμαρούλα του Καρόλου Κουν στην οδό Ζωοδόχου Πηγής.

Η εμβληματική μορφή του Νικόλα Ασιμου 

έξω από το σπίτι του στην οδό Καλλιδρομίου.

Αλλά και για τον ελληνικό κινηματογράφο τα Εξάρχεια αποτελούν έναν από τους σημαντικότερους πυλώνες της μεταπολεμικής του ανάπτυξης. Εκεί, κατά καιρούς, μένουν οι περισσότεροι ηθοποιοί, γυρίζονται οι περισσότερες σκηνές της ταινίας «Στέλλα», συμπεριλαμβανόμενης και της τελευταίας κλασικής που εξελίσσεται σε διασταύρωση της οδού Καλλιδρομίου, εκεί λειτουργούν κάποιοι από τους σημαντικότερους κινηματογράφους της πόλης, όπως οι Βοξ, Αλφαβίλ και Παναθήναια, ενώ πέριξ της οδού Θεμιστοκλέους βρίσκονται οι περισσότερες, και σημαντικότερες, εταιρίες κινηματογραφικής παραγωγής, δίνοντας μάλιστα στο δρόμο την ονομασία «ελληνικό Χόλιγουντ».

Ο «Μίλτος» μαχαιρώνει τη «Στέλλα» 

στην οδό Καλλιδρομίου στην ομώνυμη ταινία.

Στη διάρκεια της Κατοχής στη διασταύρωση των οδών Τοσίτσα και Μπουμπουλίνας γίνεται η κορυφαία αντικατοχική διαδήλωση διαμαρτυρίας, για το διάταγμα περί Πολιτικής Επιστράτευσης, βάσει του οποίου η Ελλάδα υποχρεώνεται να στείλει πολίτες της να δουλέψουν ως σκλάβοι στη Γερμανία. Στις συγκρούσεις που ακολουθούν υπάρχει ακαθόριστος αριθμός νεκρών διαδηλωτών, δεκάδες τραυματίες αλλά και ένα ηρωικό αποτέλεσμα: το διάταγμα ακυρώνεται, με αποτέλεσμα η χώρα μας να είναι η μοναδική από τις κατεχόμενες που δεν βιώνει την ντροπή να στείλει τους ανθρώπους της να δουλέψουν στη χώρα των εισβολέων.

Στα «Δεκεμβριανά» η πλατεία Εξαρχείων γίνεται θέατρο σφοδρών συγκρούσεων μεταξύ Βρετανών και δυνάμεων του ΕΛΑΣ. Σε μία από αυτές, μέλη του λόχου Μπάιρον, που είναι οχυρωμένα στην περίφημη μπλε πολυκατοικία της πλατείας, δέχονται επίθεση από βρετανικές οβίδες, με αποτέλεσμα το θάνατο τριών ατόμων και τον τραυματισμό πολλών. Ενας από τους τραυματίες είναι ο διεθνούς φήμης συνθέτης και αρχιτέκτονας Ιάννης Ξενάκης, το πρόσωπο του οποίου σημαδεύεται για πάντα. Ο ίδιος περιγράφει: «Ημουν με άλλα τρία άτομα στο εσωτερικό της πολυκατοικίας. Ακούσαμε τους όλμους να πέφτουν. Κάποια έκρηξη πρέπει να μας βρήκε. Ενα αγόρι κι ένα κορίτσι σκοτώθηκαν επί τόπου. Τα μυαλά του κοριτσιού είχαν πεταχτεί στον τοίχο. Εχασα τις αισθήσεις μου. Σε λίγο με μετέφεραν με μίαν άσπρη σημαία σε μια άλλη πολυκατοικία, όπου υπήρχαν κάτι πρώτες βοήθειες. Τους άκουσα να λένε: “Θα ζήσει μόνο λίγες ώρες, τουλάχιστον ας πεθάνει ήσυχος”. Και μου έκαναν ενέσεις για να μην πονάω. Ούτε αντισηπτικό ούτε πρώτες βοήθειες».

Πετροπόλεμοι και… κανατοπόλεμοι

Αν νομίζετε ότι τα επεισόδια, ο πετροπόλεμος και οι κάθε είδους σώμα με σώμα συγκρούσεις αποτελούν μόνο μεταπολιτευτικό φαινόμενο της περιοχής, τότε μάλλον πρέπει να διαβάσετε τα παρακάτω. Από τα τέλη του 19ου η νεολαία της Νεάπολης πρωταγωνιστεί στον πετροπόλεμο μεταξύ αθηναϊκών συνοικιών που μαίνεται για χρόνια στην πρωτεύουσα. Οι συγκρούσεις αποτελούν κάτι σαν παιχνίδι της εποχής, γι’ αυτό… διοργανώνονται συνήθως Κυριακές, σε σχετικά απομονωμένα σημεία, όπου οι συνοικιακές συμμορίες λιθοβολούνται μέχρι τελικής πτώσεως, με αποτέλεσμα δεκάδες μικρούς, μεγάλους ή ακόμη και θανατηφόρους τραυματισμούς.

Αρχηγός των Νεαπολιτών είναι ο Φάνης ο μπογιατζής, ενώ τα πολεμοφόδια των αντιμαχόμενων ομάδων είναι άφθονα, αφού σε όλη την περιοχή κυριαρχούν τα χωράφια. Σε εφημερίδα του 1907 διαβάζουμε σχετική… πολεμική ανταπόκριση: «Διερχόμενος από την λεωφόρον Αλεξάνδρας, είδα επί των πλησίον υψωμάτων δύο στρατιάς μόρτηδων καταγινωμένων με πολύ μένος εις τον πετροπόλεμον».

Αλλά και ο γυναικείος πληθυσμός της περιοχής δεν πηγαίνει πίσω σε πάθος, μόνο που στη μάχη του 1899 τα πολεμοφόδια δεν είναι πέτρες, αλλά… στάμνες και κανάτια: «Τα εκ της λειψυδρίας πρώτα κρούσματα τα είχομεν χθες εις τα Εξάρχεια όπου γύρω εις μια βρύση είχε παραταχθεί το άνθος της… μπουγάδας και του πλυσταριού. Εφοδιασμένων με στάμνες και κανάτια και αμφορείς και κρατήρας και λαγήνους. Αλλά όπως πάντοτε συμβαίνει όταν το νερό ήρχισε να τρέχει, όλες οι στάμνες ετέθησαν διά μιας υπό την βρύσιν, τούτον έγινεν αφορμή μακρών λογομαχιών και συζητήσεων, αποτέλεσμα των οποίων υπήρξεν ένας πρώτης τάξεως γυναικοκαυγάς κατά τον οποίον εθραύσθησαν οι στάμνες και τα κανάτια μετά κρατεράν άμυναν».

Κωνσταντίνος Μπορδόκας

Από την έντυπη έκδοση του Ελεύθερου Τύπου της Κυριακής

Πηγή 

Εξάρχεια: η ιστορία της πιο μποέμικης γειτονιάς της Αθήνας όταν κατοικούνταν από τους πιο επιφανείς Έλληνες

Μπορεί να βρίσκονται μεταξύ Κολωνακίου και Λυκαβηττού αλλά σίγουρα έχουν ένα πολύ διαφορετικό χαρακτήρα από τους γείτονές τους, αφού τα Εξάρχεια που θεωρούνταν επαναστατική περιοχή έθεταν τους δικούς τους κανόνες στην κοινωνική διαμόρφωση της Αθήνας.

Η αρχική του ονομασία κατά τον 19ου αιώνα ήταν "Πυθαράδικα", εξαιτίας των πολλών εργαστηρίων πιθαριών που βρίσκονταν εδώ. Το όνομα "Εξάρχεια" το δανείζονται αργότερα από έναν επιχειρηματία, τον Έξαρχο, ο οποίος με την έντονη εμπορική δραστηριότητά του στην οδό Θεμιστοκλέους κατάφερε και τα στιγμάτισε.

Οι πρώτοι κάτοικοι ήταν εργάτες από τις Κυκλάδες, ενώ η πληθυσμιακή ανάπτυξή τους ξεκίνησε από το 1865, οπότε και εντάχθηκαν στο σχέδιο πόλης. Στη συνέχεια η στέγαση των ιστορικών αθηναϊκών πανεπιστημιακών σχολών σε κοντινές αποστάσεις, όπως της Νομικής, του Χημείου, της Φιλοσοφικής από τη μια πλευρά, και του Πολυτεχνείου από την άλλη, κατέστησε την πλατεία -όπως ήταν φυσικό- πόλο έλξης σπουδαστών.

Εκείνη την εποχή η φοιτητική ιδιότητα σήμαινε και αντικαθεστωτική δράση. Στις παρατάξεις τους άρχιζαν να συσπειρώνονται και άτομα που δεν ανήκαν στην ακαδημαϊκή κοινότητα της πόλης, αλλά είχαν ωστόσο παρόμοιους ιδεολογικούς προσανατολισμούς, με αποτέλεσμα τα Εξάρχεια να αποκτήσουν αντιεξουσιαστικό ύφος. Η αγορά τους διαμορφώθηκε με βάση τις απαιτήσεις του κοινού, κάτι που δικαιολογεί μέχρι και σήμερα τον μποεμ χαρακτήρα.

Βιβλιοπωλεία με σπάνιες εκδόσεις, που δεν υπέκυπταν σε πολιτικές λογοκρισίες, γκαλερί, τυπογραφεία, κέντρα Τέχνης και Πολιτισμού αλλά και κουτούκια, μαγειρεία και κάποια "εναλλακτικά" μπαράκια αποτελούσαν την τότε εξαρχιώτικη πιάτσα, που δεν διέφερε πολύ από τη σημερινή. Η αθηναϊκή αυτή γειτονιά απέκτησε φανατικούς θαυμαστές και αποτέλεσε έδρα πολλών σημαντικών προσωπικοτήτων της τέχνης και των γραμμάτων.

Διάσημοι κάτοικοι

Ο Κωστής Παλαμάς, που έμενε στην οδό Ασκληπιού, ο Δημήτριος Φιλιππότης, του οποίου απόγονος είναι ο Στρατής Φιλιππότης, διατηρούσε βιβλιοπωλείο στην οδό Σόλωνος, ο Κάρολος Κουν, ο Νικόλαος Γύζης, ο Χαρίλαος Τρικούπης, που είχε το σπίτι του στη συμβολή των οδών Ακαδημίας και Χαριλάου Τρικούπη, η Σοφία Βέμπο, η Κατίνα Παξινού και Φρέντυ Γερμανός που έμεναν στην Μπλε πολυκατοικία είναι κάποιοι μόνο από τους επιφανείς Έλληνες που αγάπησαν τα Εξάρχεια, όπως και κάποιοι λιγότερο "mainstream" αλλά εξίσου σπουδαίοι όπως ο θρυλικός Νικόλας Άσιμος ή ή Κατερίνα Γώγου.

Τα Εξάρχεια σήμερα

Τα τελευταία 20 χρόνια όμως, τα Εξάρχεια δοκιμάστηκαν πολύ, με αιματηρά γεγονότα, γκετοποίηση και προκατάληψη. Για τους αναρχικούς ήταν κέντρο εξορμήσεων και έκφρασης, για τους ναρκομανείς, τους άστεγους και τους μετανάστες το καταφύγιό τους, για την κοινωνία ένα "άβατο" και για τις εκάστοτε κυβερνήσεις ένα γκέτο που λειτουργούσε ως περιθωριακός τόπος και «πείραμα» για την καταστολή διάφορων κοινωνικών ομάδων. Όλα αυτά μέχρι πριν από δύο μήνες. Η κατάσταση της Πλατείας Εξαρχείων προδιαγράφεται πιο αισιόδοξα, φίλοι και κάτοικοι αποφάσισαν να πάρουν δραστικά μέτρα -χωρίς να ζητήσουν τη βοήθεια της πολιτείας- και κατάφεραν να διώξουν τους εμπόρους με γιουχαΐσματα, ενώ ταυτόχρονα να απομακρύνουν διακριτικά και τους χρήστες. Τοποθέτησαν τραπέζι ping pong, subbuteo, κούνιες και μπασκέτα, έστησαν stand με κονσόλα που παίζει όλη μέρα απαλή μουσική και εκτύπωσαν φέιγ βολάν με συνθήματα όπως «Έξω η Πρέζα από την Πλατεία» και «Κάθε Μέρα στην Πλατεία δίχως Πρέζα και Μαφία». Τώρα λοιπόν είναι μια καλή ευκαιρία ακόμα κι ο πιο προκατειλημμένος να περπατήσει στους κεντρικούς δρόμους και να δει για πρώτη φορά μετά από χρόνια, παιδάκια να παίζουν, νέους να γελούν, γυναίκες να μην φοβούνται και ηλικιωμένους που καμαρώνουν.

Με μια φρέσκια ματιά τα Εξάρχεια υποδέχονται καθέναν που μαγνητίζεται από το εναλλακτικό τους πρόσωπο, αναζητώντας παραδοσιακές -κυρίως- δημιουργίες στα εστιατόρια του πεζοδρόμου της Βαλτετσίου, καφεδάκι παρέα μ' ένα καλό βιβλίο στα κλασικά cafes της Θεμιστοκλέους και της Στουρνάρη γύρω από την πλατεία, κάποιο retro βιβλιοπωλείο στην Εμμανουήλ Μπενάκη, τη Σόλωνος ή τη Μεταξά ή υπογεγραμμένες εκδόσεις και ταξιδιωτικούς οδηγούς της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Το «ατίθασο παιδί» της πόλης διώχνει το εμπόριο και αποτινάσσει τη ρετσινιά της υπαίθριας γιάφκας, αναδεικνύοντας απενοχοποιημένα τη χαλαρή διάθεση, τα intellectual στέκια και την ανεπιτήδευτη ατμόσφαιρά του.

Πηγή iefimerida.gr

To «άβατο», οι πύρινες νύχτες, οι φυλές και η ιστορία των Εξαρχείων

Η γειτονιά της Αθήνας με την αμφιλεγόμενη ιστορία

Είναι ίσως η πιο πολυσυζητημένη και αμφιλεγόμενη περιοχή της Αθήνας, έχοντας περάσει στο συλλογικό ασυνείδητο ως συνώνυμο της εξέγερσης ή της παραβατικότητας, καθώς αποτελεί το καταφύγιο ανήσυχων νέων και το κέντρο της «αμφισβήτησης» εδώ και δεκαετίες, κυρίως μετά την μεταπολίτευση.

Τα Εξάρχεια είναι μία από τις κεντρικότερες γειτονιές της πρωτεύουσας και σε πολλές περιπτώσεις απασχολούν την επικαιρότητα, όχι πάντα θετικά, συγκεντρώνοντας τα φώτα της δημοσιότητας και τα πυρά της κριτικής.

Λίγους μήνες πριν η τότε υφυπουργός Προστασίας του Πολίτη, Κατερίνα Παπακώστα, είχε πει: «Για εμένα τα Εξάρχεια είναι μία ιστορική γειτονιά της Αθήνας, είναι κέντρο τέχνης και πολιτισμού, την οποία η δική μου πολιτική οπτική την βλέπει ως Μονμάρτη της πρωτεύουσας και όχι ως πολύπαθη περιοχή», προκαλώντας αντιδράσεις και σχόλια με τη μάλλον τολμηρή δήλωσή της.

Πέρα όμως από τον μύθο που τα καλύπτει, τι είναι στην πραγματικότητα τα Εξάρχεια;

Ο μπακάλης από την Κόνιτσα

Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, στην οδό Θεμιστοκλέους ένας Ηπειρώτης έμπορος άνοιξε ένα μεγάλο παντοπωλείο που έγινε γνωστό για τις χαμηλές τιμές και το λάδι. Το όνομά του Βασίλειος Έξαρχος έμελλε να «βαπτίσει» την περιοχή, που μέχρι τότε ονομαζόταν «Πιθαράδικα», καθώς από εκεί οι Αθηναίοι αγόραζαν πιθάρια για τα σπίτια τους.

Μετά την επανάσταση του 1821, πολλοί μάστορες από τις Κυκλάδες, την Πελοπόννησο και την Ήπειρο έφτασαν στην απελευθερωμένη Αθήνα, για να συμβάλλουν στην οικοδόμηση της πρωτεύουσας, έδωσαν ονόματα στην περιοχή που είχαν σχέση με την Επανάσταση. Γι’ αυτό σήμερα οι δρόμοι των Εξαρχείων έχουν ηρωικά ονόματα, όπως Τζαβέλλα, Μεσολογγίου, Μάνης, Ναυαρίνου, Βαλτετσίου, Δερβενίων, Ζαλόγγου, Νικηταρά, Μαυροκορδάτου, Γραβιάς, Κωλέττη.

Η πλατεία Εξαρχείων

Κάθε μεγαλούπολη που σέβεται τον εαυτό της οφείλει να έχει μία περιοχή λίγο διαφορετική από τις άλλες, περιοχή όπου τα πάθη υπερισχύουν της λογικής και που οι «φυλές» της αναζητούν κάτι πέρα από τα συνηθισμένα. Στο Βερολίνο είναι το Kreuzberg, στο Παρίσι η Μονμάρτη, στο Λονδίνο το Σόχο.

Η περιοχή της Αθήνας που συνδυάζει λίγο από τέχνη, λίγο από «επανάσταση», λίγο από ξεγνοιασιά και λίγο από τέχνη είναι τα Εξάρχεια. Και φυσικά με κέντρο την περίφημη πλατεία. Σε μια γωνιά της υπάρχει η Μπλε Πολυκατοικία, κάπως γκρίζα σήμερα, που κατασκευάστηκε πριν από 86 χρόνια. Στα διαμερίσματά της έχουν φιλοξενηθεί αρκετές προσωπικότητες από τον χώρο των γραμμάτων και των τεχνών. Για τους νοσταλγούς των '90s η Μπλε Πολυκατοικία έχει υπάρξει σκηνικό και για την τηλεοπτική σειρά «Λόγω Τιμής».

Και βέβαια τα Εξάρχεια είναι γεμάτα από την τέχνη του δρόμου, τα περίφημα γκράφιτι, άλλα κακόγουστα και άλλα αριστουργηματικά.

«Οι δρόμοι έχουν τη δική τους ιστορία»

Αν υπάρχει μια λέξη που έρχεται στο μυαλό στο άκουσμα «Εξάρχεια» αυτή είναι: αμφισβήτηση. Κατά δικαίων και αδίκων ίσως, αλλά η ιστορία της περιοχής είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με εξεγέρσεις και αντίσταση.

Απαρχή της πολιτικής ιστορίας των Εξαρχείων είναι το μακρινό 1859, οπότε και εκδηλώθηκε φοιτητική εξέγερση ενάντια στην οικονομική πολιτική της βαυαρικής μοναρχίας. Τα «ψάθινα καπέλα» που φόρεσαν τότε οι φοιτητές εμφανίστηκαν σαν αντίδραση, καθώς τα πηλίκια που ήταν υποχρεωμένοι να φοράνε οι μαθητές ήταν ακριβά.

Στα Εξάρχεια, στην οδό Μαυρομιχάλη, έγινε και η πρώτη συνάντηση των ιδρυτών του ΕΑΜ, το 1941. Στα Δεκεμβριανά του 1944, η περιοχή βρισκόταν ανάμεσα σε δύο στρατόπεδα. Συγκεκριμένα οι Ελασίτες ήταν οχυρωμένοι στον λόφο του Στρέφη και τα γύρω κτίρια ενώ οι κυβερνητικοί σε Χημείο και Κολωνάκι. Κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών, πολλές από τις σκληρές μάχες που δόθηκαν στην Αθήνα, έγιναν μέσα στις πολυκατοικίες που οχυρώνονταν οι αριστεροί. Σε μία από αυτές που χτυπήθηκε από βρετανικό τανκ, στη συμβολή των οδών Μαυρομιχάλη και Ναυαρίνου, παραμορφώθηκε το πρόσωπο του θρυλικού συνθέτη Γιάννη Ξενάκη, ο οποίος έχασε το αριστερό του μάτι.

Τα «πύρινα» χρόνια της μεταπολίτευσης

Μετά την επταετία της χούντας των συνταγματαρχών, τα Εξάρχεια άρχισαν σιγά σιγά να χτίζουν τον σύγχρονό τους «μύθο». Το Πολυτεχνείο του 1973 έχει διαμορφώσει συνειδήσεις και αποτελεί ορόσημο για τις μεταπολιτευτικές γενιές νέων. Ευρισκόμενο λίγο παρακάτω από την πλατεία Εξαρχείων, μέσα στις οδούς Πατησίων, Στουρνάρη, Τοσίτσα και Μπουμπουλίνας, θα αποτελέσει το σημείο αναφοράς για τη δημιουργία των νέων αφηγήσεων αντίστασης ενάντια στα κακώς κείμενα.

Οι φυλές της Αριστεράς με τις συγκρούσεις τους, τα νεολαιίστικα κινήματα, οι εναλλακτικοί και λίγο πιο «φλου» νέοι της εποχής και οι φοιτητές γεμίζουν τους στενούς δρόμους της γειτονιάς και βρίσκουν καταφύγιο στα σπίτια της.

Οι αφορμές πολλές: φοιτητικές καταλήψεις ενάντια στον νόμο 815, καταλήψεις στέγης αναρχικών, underground μουσική, πανκ που γεννήθηκε στην Πλάκα και πολιτικοποιήθηκε στα Εξάρχεια, συγκρούσεις με την αστυνομία. Και ναρκωτικά. Όλα αυτά κορυφώνονται τη δεκαετία του '80.

«Οι ουσίες είχαν πλακώσει από τον χειμώνα του '76, μόλις σχηματίστηκε η πρώτη παρέα εδώ, εμφανίστηκαν και τα ναρκωτικά και μάλιστα τα βαριά. Πιάσανε κορόιδα τα πιτσιρίκια, που ήμασταν εμείς τότε», λέει χαρακτηριστικά ένας από τους παλιούς θαμώνες της περιοχής.

Μέσα σε όλα αυτά η «Αγία Τριάδα των Εξαρχείων», όπως την ονόμασε ο Λεωνίδας Χρηστάκης: Παύλος Σιδηρόπουλος, Νικόλας Άσιμος, Κατερίνα Γώγου. Ωραίοι σαν καταραμένοι, έζησαν γρήγορα, ελεύθερα, αντισυμβατικά και έφυγαν πρόωρα και άδοξα.

«Το κράτος των Εξαρχείων»

Στα μέσα της δεκαετίας του '80 η πλατεία και οι δρόμοι των Εξαρχείων αποτέλεσαν συχνά πεδίο σύγκρουσης ανάμεσα σε αναρχικούς, νεολαίους και φοιτητές από τη μία μεριά και αστυνομικούς από την άλλη. Στη μέση διεξαγόταν ο «πόλεμος των ναρκωτικών». «Οι μπάτσοι πουλάνε την ηρωίνη» επιμένουν οι αντιεξουσιαστές, που τον Νοέμβριο του 1987 συλλαμβάνουν εμπόρους ηρωίνης και γνωστοποιούν τα στοιχεία τους στην Ελληνική Αστυνομία.

Κάπου στα μέσα του '80 ξεκίνησαν και οι λεγόμενες επιχειρήσεις «Αρετή». Συλλήψεις, ξύλο, κλεφτοπόλεμος, ΜΑΤ στην πλατεία Εξαρχείων.

Είχαν όμως και οι αστυνομικοί έναν «σταρ» ανάμεσά τους: ο Νίκων Αρκουδέας ήταν ίσως ο πιο αναγνωρίσιμος αστυνομικός της μεταπολίτευσης. Οι αναρχικοί των Εξαρχείων με χιούμορ είχαν βγάλει το σύνθημα: «Αλλαγή δεν γίνεται χωρίς τον Αρκουδέα, αυτός δεν είναι μπάτσος, είναι μια ιδέα!».

Η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ είχε ήδη διανύσει την πρώτη της περίοδο στην εξουσία και έπρεπε να βρει τρόπο να «εξημερώσει» την άγρια νεολαία. Ο τύπος κάνει λόγο για το «κράτος των Εξαρχείων». Νέος υπουργός Δημόσιας Τάξης ο στρατηγός Αντώνης Δροσογιάννης , πρώην αξιωματικός των ΛΟΚ στον εμφύλιο με τον εθνικό στρατό.

Το πλάνο δεν είχε όμως μόνο καταστολή. Στα τέλη Μαΐου 1985, ο τότε υπουργός ΥΠΕΧΩΔΕ Β. Κουλουμπής δίνει στη δημοσιότητα ένα σχέδιο «ανάπλασης» των Εξαρχείων και μετατροπής της συνοικίας, στα πρότυπα του Θησείου και της Πλάκας: πεζοδρομήσεις, απομάκρυνση σουβλατζίδικων και μπαρ, ανάπτυξη ήπιας τουριστικής υποδομής, γκαλερί.

Ενώ ο Κουλουμπής ήταν έτοιμος να ανακοινώσει το πακέτο ανάπλασης, το ίδιο βράδυ έγινε επέμβαση των MAT στην πλατεία. Αυτό τελείωσε την όποια σκέψη για ανάπλαση.

Αυτή δεν ήταν και η μοναδική φορά που στο μυαλό των κυβερνώντων τα Εξάρχεια αποτέλεσαν πεδίο «ώριμο» για ανάπλαση και οικιστική ανάπτυξη. «Τα Εξάρχεια θα γίνουν σαν την Πλάκα» είχε αναφέρει στην Ελευθεροτυπία το 1993 ο τότε υφυπουργός ΠΕΧΩΔΕ Γιώργος Βουλγαράκης.

Οι δύο 15χρονοι με την κοινή μοίρα

Στις 17 Νοεμβρίου 1985 ύστερα από επίθεση με μολότοφ σε κλούβα της αστυνομίας στη Στουρνάρη και Πατησίων, ο αστυνομικός Αθανάσιος Μελίστας πυροβολεί πισώπλατα τον 15χρονο Μιχάλη Καλτεζά. Η συνέχεια διαδηλώσεις, επεισόδια, οδοφράγματα, με τον Τύπο να εστιάζει στις καταστροφές και τους νεαρούς να απαντούν: «Μιλάτε για βιτρίνες, μιλάμε για ζωές». Τον Ιανουάριο του 1990 ο Μελίστας αθωώνεται δευτεροβάθμια και εκατοντάδες νεαροί που αυτοχαρακτηρίζονται «ο ανθός της ελληνικής νεολαίας» καταλαμβάνουν για δώδεκα μέρες το Πολυτεχνείο.

«Η ιστορία επαναλαμβάνεται την πρώτη φορά σαν τραγωδία και τη δεύτερη σαν φάρσα» είχε πει ο Καρλ Μαρξ. Στις 6 Δεκεμβρίου 2008, ο 15χρονος Αλέξανδρος Γρηγορόπουλος πυροβολείται θανάσιμα στην «καρδιά» των Εξαρχείων από τον ειδικό φρουρό Επαμεινώνδα Κορκονέα, πυροδοτώντας μία πρωτοφανή, μαζική, οργισμένη νεολαιίστικη εξέγερση που βρίσκει την ελληνική κοινωνία αμήχανη.

«Τι έχει μείνει απ' τη φωτιά;»

Αυτά τα περίπου 900 στρέμματα που εκτείνονται από την οδό Ακαδημίας ως τη Λεωφόρο Αλεξάνδρας και από την Πατησίων ως την Ιπποκράτους, έχουν αναδειχθεί σε μείζον εθνικό και πολιτικό ζήτημα.

Σήμερα τα ΜΜΕ και μεγάλο μέρος του πολιτικού κόσμου ταυτίζουν τα Εξάρχεια με ένα άντρο ανομίας, ένα άβατο για τον πολύ κόσμο, για το οποίο η μόνη απάντηση είναι η επέμβαση της αστυνομίας και η εκκαθάριση.

Πρόσφατα περιστατικά με ληστείες, διακίνηση ναρκωτικών αλλά και το «φιάσκο» του Λιμενικού, όταν σε κυνηγητό υπόπτου από τον Πειραιά στη συμβολή των οδών Θεμιστοκλέους και Ερεσού, ομάδα 50 περίπου ατόμων επιτέθηκε σε άνδρες του Σώματος, παρουσία Εισαγγελέα, έχουν συμβάλει στην εμπέδωση της ανάγκης «να γίνει κάτι».

Μετανάστες έχουν συρρεύσει για να βρουν καταφύγιο με εγκαταλελειμμένα κτίρια να τους δίνουν στέγη και την περιοχή να παίρνει ένα νέο χρώμα, κάτι που δημιουργεί θετικές και αρνητικές αντιδράσεις στην ελληνική κοινωνία.

Οι πληγές της οικονομικής κρίσης έχουν αλλοιώσει τις «δόξες του παρελθόντος» και τα Εξάρχεια έχουν να ανταγωνιστούν πια πολλές άλλες περιοχές του κέντρου, που έχουν γίνει στέκια νεολαίων και φοιτητών, όπως τα Πετράλωνα και το Κουκάκι. Παραμένουν ωστόσο ιδανικός προορισμός για τουρίστες, που αναζητούν κάτι διαφορετικό, κάτι εναλλακτικό.

Επιχειρηματικά τα Εξάρχεια είναι ακόμη μία περιοχή που η διασκέδαση και η νυχτερινή ζωή μπορούν να αποφέρουν κέρδη, αλλά αυτό που φαίνεται να είναι το business plan του αύριο, είναι το Airbnb. Νεοκλασικά σπίτια αλλά και διαμερίσματα σε όχι τόσο καλή κατάσταση ανακαινίζονται για να αποτελέσουν πηγή εισοδημάτων για τους ιδιοκτήτες και απλησίαστα για τους ενοικιαστές.

Στα σχέδια οικιστικής ανάπτυξης της περιοχής υπάρχει πάντα και ο φάκελος «Μετρό». Συγκεκριμένα στα πλάνα των κυβερνήσεων εδώ και κάποια χρόνια, η πλατεία σχεδιάζεται να φιλοξενήσει έναν από τους νέους σταθμούς νέας γραμμής του Μετρό, που σημαίνει ότι το σημείο θα παραμείνει κλειστό για κατασκευές για καιρό. Προς το παρόν, όπως και σε κάθε άλλη προσπάθεια ανάπλασης των Εξαρχείων, αυτά είναι σχέδια επί χάρτου.

Πέρα από τον «μύθο»

Στο δημοψήφισμα του 2015 για το πακέτο μέτρων από τους δανειστές, τα Εξάρχεια ψήφισαν κατά 57% υπέρ του «ΝΑΙ», κάτι που φαίνεται ότι δεν ταιριάζει με την ιστορία και την παράδοση της περιοχής. Στις βουλευτικές εκλογές της 7ης Ιουλίου κάποιοι έκλεψαν την κάλπη από σχολείο της οδού Κωλέττη. Ίσως αυτές είναι οι δύο πλευρές που συνθέτουν την εικόνα των Εξαρχείων.

Τα Εξάρχεια είναι για πολλούς ένας τόπος που έχουν ξοδέψει ώρες σε πολιτικές συζητήσεις ή έχουν διασκεδάσει στα ταβερνεία και τα rock μπαρ. Για άλλους είναι ατελείωτες βόλτες στους στενούς δρόμους, ανεβάσματα στον λόφο του Στρέφη από τα σκαλάκια της Μπενάκη και φωνές στην κερκίδα του «Αστέρα», της μόνης ομάδας που έχει πανηγυρίσει υποβιβασμό.

Πολύς κόσμος βέβαια έχει απλώς ακούσει για τα Εξάρχεια στις ειδήσεις, για μολότοφ από αναρχικούς ή για τη μαφία των ναρκωτικών.

Σε κάθε περίπτωση τα Εξάρχεια είναι ένας τόπος με αναμφίβολη ιστορικότητα και παράδοση και μια γειτονιά με έναν χαρακτήρα και ένα άρωμα που έχει μείνει στη διάρκεια του χρόνου.

ΠΗΓΗ