ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΥ «Ο ΑΙΘΩΝΑΣ»
ΓΙΟΡΤΗ ΚΟΥΛΟΥΡΙΑΣ
Το Σάββατο 25 Ιουνίου, ώρα 19:30 στο 2ο Δημοτικό Σχολείο Αρχαγγέλου.
Συμμετέχουν τα μπαλέτα των Πολιτιστικών Συλλόγων Αρχαγγέλου και Έμπωνας και η Παραδοσιακή ορχήστρα «ΜΕΝΕΞΕΔΕΣ»
Η κουλούρια είναι το παραδοσιακό φαγητό του γάμου στον Αρχάγγελο και οι Αρχαγγελίτες γνωστοί για την αγάπη τους στη Παράδοση και τα Έθιμα του τόπου μας, δεν χάνουν ευκαιρία να τα αναδείξουν!!!
Με την ευκαιρία διαβάστε το παρακάτω κείμενο, σχετικό με τον Αρχαγγελίτικο γάμο και δείτε και φωτογραφίες από το όμορφο και φιλόξενο χωριό…
ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΟ ΡΟΔΟΥ
ΓΕΝΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΔΑΣΚΑΛΩΝ Α ΕΞΑΜΗΝΟ 2008-09
ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Κος ΚΑΤΣΑΔΩΡΟΣ
ΜΑΘΗΜΑ:ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ
ΘΕΜΑ:ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΣ ΓΑΜΟΣ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΥ-ΡΟΔΟΥ
ΟΝΟΜΑΤΑ: ΣΤΑΥΡΙΑΝΟΥ ΖΑΜΠΕΤΑ
ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΑ
ΠΗΓΕΣ
1.ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣΚΑΙ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «Ο ΑΙΘΩΝΑΣ’
2.ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΑΦΗΓΗΣΗ ΣΑΒΒΑ ΑΦΑΝΤΕΝΟΥ «ΚΑΝΑΚΙΣΤΗ»
ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΣ ΓΑΜΟΣ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΥ
Για πες σημάδια του κορμιού
ν’ανοίξω να’μπεις μέσα.
Έχεις ελιά στο μάγουλο
κι ελιά στην αμασχάλη
κι ανάμεσα στο στήθος σου
ήλιο και το φεγγάρι.
ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΣ ΓΑΜΟΣ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΥ ΠΑΛΙΑ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ
Στην ανατολική πλευρά της Ρόδου βρίσκεται ο δήμος Αρχαγγέλου με μεγάλη ιστορική και πολιτιστική κληρονομιά.Είναι παράδοξο πως παρ’όλες τις επιδράσεις που δεχόμαστε από τον τουρισμό και την ξενομανία που επικρατεί στις μέρες μας,ο δήμος Αρχαγγέλου εξακολουθεί να αντιστέκεται και να τηρεί μάλιστα με αυστηρότητα τα ήθη και τα έθιμά του,σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής.Ένα λοιπόν γεγονός όπου τα έθιμα διατηρούνται έντονα είναι και ο γάμος.
Είναι γεγονός αναμφισβήτητο ότι μία από τις μεγαλύτερες χαρές της ανθρώπινης ζωής είναι ο γάμος.Ο λαός μας λοιπόν δεν αφήνει απαρατήρητο αυτό το γεγονός αλλά επεμβαίνει σ’αυτή τη χαρά,δημιουργώντας αθάνατα τραγούδια του γάμου.Έτσι και στον Αρχάγγελο συναντούμε έθιμα και όμορφους στίχους τραγουδιών,που μας περιγράφουν μ’ένα ξεχωριστό και φανταστικό τρόπο όλη αυτή την προετοιμασία της μεγάλης χαράς,που είναι εκδήλωση χαράς,γλεντιού,ξεφαντώματος για κάθε ηλικίας άνθρωπο.
«Η ώρα η καλή…»
Είναι η πρώτη ευχή που δίνεται,σαν κάποιος ξεκινάει το πρώτο μια δουλειά του.
«Η ώρα η καλή» λοιπόν για το ξεκίνημα της ζωής των νέων που πρόκειται να παντρυτούν.
Είναι σίγουρα το σημαντικότερο γεγονός στη ζωή της νέας και του νέου.Κανένα άλλο περιστατικό,καμιά άλλη εκδήλωση δεν ξεσηκώνει και δε δονεί περισσότερο τις ψυχές μας,όσο το γεγονός αυτό,και γι’αυτό και το ονομάζουμε «χαρές».»Στες χαρές σου» ευχόμαστε πάντα στις λεύτερες.
Να είναι χαρές,Κι όχι μόνο των μελλονύμφων αλλά και όλης της συγγένειάς τους κι ακόμη πιο πολύ στα περασμένα χρόνια που όλοι περίμεναν τις μέρες του γάμου για να διασκεδάσουν μ’όλο τους το κέφι,μ’όλη τους την καρδιά,μ’όλη τους την ψυχή,μιας κι αλλιώς δεν είχαν πώς να εκτονωθούν,αφού τα μέσα ψυχαγωγίας ήταν τόσο λίγα,τόσο φτωχά σχεδόν ανύπαρκτα,ανεξαιρέσει κανείς τα πανηγύρια,τις βαπτίσεις,καμιά ονομαστική γιορτή και γάμους.
Θα επιδιώξουμε λοιπόν να περιγράψουμε τον αρχαγγελίτικο γάμο πως γινόταν στα πιο παλιά χρόνια και πως γίνεται σήμερα.Ευτυχώς δεν υπάρχουν μεγάλες διαφορές.Κι επειδή οι Αρχαγγελίτες είναι άνθρωποι που ξέρουν να διατηρούν τα έθιμά τους,είμαστε βέβαιοι ότι με λίγη θέληση μπορούμε να ξαναφέρουμε πίσω πολλά που σιγά σιγά καταργήθηκαν. Γιατί όχι; Πιο όμορφα και πιο γραφικά ήταν σε σύγκριση με τα σημερινά.
Μετά τους αρραβώνες μπαίνουμε στη φάση του γάμου.Οι συμπέθεροι έχουν συνεννοηθεί κι έχουν ορίσει την ημερομηνία της στεφάνωσης.επιθυμία όλων είναι να γίνει όσο το δυνατό πιο σύντομα,αν δεν συντρέχουν λόγοι καθυστέρησης.
Έτσι αρχίζουν οι προετοιμασίες.
Πρώτη εκδήλωση στη φάση αυτή είναι η αγορά του νυφικού φορέματος. Οι μελλόνυμφη, συνοδευόμενοι από τους πιο στενά δικούς τους μεταβαίνουν στην πόλη για το παραπάνω σκοπό. Η μέρα που διαλέγεται είναι η Δευτέρα, η αρχή της εβδομάδας για να πάνε όλα καλά. Όλα τα έξοδα τα κάνει ο γαμπρός Αυτός αγοράζει και το νυμφικό και τα δώρα, συνήθως πουκάμισο στον πεθερό και στους κουνιάδους, φόρεμα στην πεθερά και στις κουνιάδες. Από τη μεριά τους η οικογένεια της μέλλουσας αγοράζουν κι αυτόι τα ίδια για τους γονείς και τα αδέλφια του γαμπρού. Όλα τα δώρα που αγοράζουν στην εκδήλωση αυτή τα φέρνουν πρώτα στου γαμρού το σπίτι κι έπειτα σε καθορισμένη μέρα καλούν τη μοδιστρα που θα ράψει το νυμφικό. Απλώνουν τότε το ύφασμα και ρίχνουν πάνω του χρήματα, όσα έχει ευχαρίστηση ο καθένας.
Τα χρήματα πολλά ή λίγα τα παίρνει η μοδίστρα για να φροντίσει καλά το ράψιμο του νυμφικού, να βάλει όλη τη μαστοριά της να γίνει καλό.Φυσικά και σ’αυτή την εκδήλωση και στις άλλες που θα περιγράψουμε παρακάτω οι καλλίφωνες λένε το σχετικό διστιχό τους, αλληλοεύχονται και κερνιούνται.
Σειρά τώρα έχουν τα λεσίσματα (αλέσματα), καθαρισμός δηλαδή του σιταριού,με το οποίο θα φτιάξουν τα ψωμόπουλα του γάμου.
Στις εκδηλώσεις αυτές πρώτο λόγο έχουν οι γυναίκες. Είναι δουλεία τους.Και καμαρώνουν κι ανασκουπωνονται και το παίρνουν απάνω τους, ιδιάτερα οι πιο σερπετές και δίνουν οδηγίες και συμβουλές: «Κάνε έτσι» «όχι αλλιώς», «Να έτσι» κλπ. Όλες οι καλεσμένες στην εκδήλωση αυτή φέρνουν σιτάρι απ’το δικό τους.
Η πρώτη που θ’αρχίσει να κοσκινίζει, αν είναι παντρεμένη πρέπει να είναι πρωτοστέφανη, κι αν είναι κόρη, πρέπει να είναι αμφιθαλής δηλαδή να ζουν κι οι δύο.Καθαρίζουν έπειτα όλες μαζί το σιτάρι με τραγούδια κι ευχές και το βάζουν στις καναβίτσες με προορισμό το μύλο.
Άλλη εκδήλωση άξια λόγου είναι ο καθαρισμός του σπιτιού πο προορίζεται ως κατοικία του νέου ζευγαριού. Σήμερα βέβαια τα νέα και μοντέρνα σπίτια είναι έτοιμα εκ των προτέρων. Στον αρχάγγελο από παλιά μέχρι σήμερα κάθε κορίτσι πρέπει να έχει το σπίτι του και μάλιστα να είναι και εξοπλισμένο με όλα τα απαραίτητα (προικα) από τους γονείς της.
Την τελευταία βδομάδα πριν τη στεφάνωση έχουμε και τις πιο πολλές εκδηλώσεις προετοιμασίας .
Την προηγούμενη Κυριακή οι γυναίκες μαζεύονται πάλι, για να φτιάξουν την περίφηνη κουλουρία, φαγητό αποκλειστικά του γάμου.Δε νοείτε γάμος χωρίς κουλουρία.Κάθε καλεσμένη θα φέρει το κανίσκι της, μια πιατέλα γεμάτη με αλέυρι,για το φτιάξιμο της κουλουρίας.
Ζυμώνουν πρώτα το αλέυρι και μετά το ζυμάρι το ανοίγουν σε φύλλο και το κόβουν σε μικρά κομμάτια αυτά τ’απλώνουν, για να στεγνώσουν κι είναι έτσι έτοιμα για ψήσιμο.
Την Τετάρτη μεταφέρουν τα ρούχα του γαμπρού στο σπίτι της νύφης , στο γάμο. Καθένας απ’τους καλεσμένους σηκώνει και κάτι.Άλλος ένα κουστούμι , άλλος μια κουβέρτα, άλλος ένα σκέπασμα κλπ..
Προχωρώντας στο δρόμο κρατώντας τα προικιά του γαμπρού φτάνουν στο καινούργιο σπίτι όπου θα μείνει αντρόγυνο.Εκεί τους περιμένουν οι συγγενείς της νύφης στην εξώπορτα και ραίνουν τα προικιά του γαμπρού με ανθόνερο και ροδοπέταλα.Τότε η μάνα του γαμπρού ή κάποια καλλίφωνη γυναίκα από το μέρος του γαμπρού αρχίζει με αρχαγγελίτικο σκοπό «ποταμό» τα τραγούδια:
Καινούρια συμπεθέρα μου
Σήκου στην πόρτα στάσου
Πούρταν τα ρούχα του γαμπρού
Φέρε τα’ανθόνερά σου.
Και συνεχίζουν με παινέματα και ευχές για το αντρόγυνο στον ίδιο σκοπό «ποταμό».Στη συνέχεια ανταποδίδουν και οι συγγενείς της νύφης με παινέματα για το γαμπρό και τους συγγενείς του.
Όμορφος που ναι ο γαμπρός
κι ούλοι ρωτούν και λέσι (λένε)
ποια μάνα τον εγγένησε
και ποιον πατέρα έχει
Όμορφος που’ναι ο γαμπρός
όμορφη η συντροφιά του
μάνα πατέρας κι αδερφή
που βρίσκονται κοντά του
Όλη αυτή την ώρα όσοι έχουν έρθει για τα ρούχα του γαμπρού στέκονται έξω από την εξώπορτα φορτωμένοι και αφού τελειώσουν τα τραγούδια τότε μπαίνουν μέσα και τους κερνούν.
Ο χώρος που τοποθετούνται τα προικιά και τα ρούχα του γαμπρού είναι η δεύτερη κρεβατοκάμαρα για τα μοντέρνα σπίτια(σήμερα).Παλιότερα που το σπίτι ήταν ένα μεγάλο δωμάτιο τα τοποθετούσαν σε μια μεριά του αμπαταριού(μέρος του καμαρικού σπιτιού, παραδοσιακού σπιτιού Αρχαγγέλου.Σήμερα όμως που οι χώροι του σπιτιού είναι περισσότεροι και μεγαλύτεροι τα στολίζουν στην ντουλάπα της δεύτερης κρεβατοκάμαρης. Όση ώρα τα στολίζουν πάλι αρχίζουν τα τραγούδια.
Την Πέμπτη ζυμώνουν τα ψωμόπουλα. Η ονομασία «ψωμόπουλα»είναι χαρακτηριστική γιατί έτσι μόνο τα ψωμιά του γάμου λέμε. Επίσης ζυμώνουν το κουλούρι του γαμπρού και του κουμπάρου. Στον αρχάγγελο τραγουδούν ένα ιδιάταιρο σκοπό όταν πλάθουν τα κουλούρια. Ο ίδιος σκοπός τραγουδιέται και στην κουλουριά (παραδοσιακό φαγητό αρχαγγελίτικου γάμου.)
Έλα η ώρα η καλή
και τουχριστού η χάρη
και να ναι καλορίζικο
του γάμου το ζυμάρι.
Κουλούρι πλάσω του γαμπρού
Κουλούρι του κουμπάρου
πανέρι καστανόπλεκτο
να παν να του πάρουν.
Φτάσαμε στο βράδυ της Παρασκευής.
Όλα έχουν ετοιμαστεί. Ό γάμος έχει στολιστεί. Στα παλιά καμαρικά σπίτια ως γνωστό, πιάτα στον πλατελότοιχο με τον καθρέυτη στη μέση και κάντρα δεξιά κι αριστερά του. Μπροστά του ο μεγάλος πάγκος, πλάι του ο μικρός με το μικρό σεντουκάκι με τα κεντημένα προσκέφαλα το πετσί και κάτω απ’υτό, το νυφικό κρεβάτι, η ναμουσιά. Στη μέση του σπιτιού απ’την καμάρια κρέμεται το καντήλι έτοιμο για το γάμο με το λάδι του και το κρασί του. Λέμε κρασί γιατί απ’τη μέρα του γάμου κι επί σαράντα μέρες το καντήλι περιέχει κρασί κι όχι νερό.
Την Παρασκευή το βράδυ λοιπόν φτιάχνουν τα μελεκούνια και τα μελιτάνια.
Τα δεύτερα, που είναι πια άγνωστα στους πιο νέους δεν είναι τίποτε άλλο, παρά μέλι βρασμένο ανάμεικτο με αλεύρι σε πυκνότητα ζυμαριού, πλασμένο σε μικρά κουλουράκια και λύγο ψημένο σε φούρνο για να σφίξει. Πάνω στο μελιτάτο τοποθετούν το μελεκούνι κι αυτό προσφερόταν το Σάββατο το πρωί σαν κάλεσμα στους καλεσμένους όλους.
Σήμερα όμως την ημέρα της Παρασκευής έχει προστεθεί τα τελευταία χρόνια και ένα καινούριο έθιμο «το στρώσιμο του κρεβατιού».Το οποίο έχει πάρει τεράστια σημασία στην όλη ιεροτελεστία του γάμου.
Μαζεύονται λοιπόν όλοι οι καλεσμένοι προς το απόγευμα στο καινούριο σπίτι και αρχίζει το στρώσιμο με τραγούδια.Το κρεβάτι πρέπει να το στρώσουν εφτά φορές.
Ο σκοπός που τραγουδιέται σαν στολίζουν τον παστό(νυφικό κρεβάτι)είναι ο ίδιος που τραγουδιέται και στα κανάκια.Ο ρυθμός είναι περίεργος.Αν και είναι έξι όγδοα τονίζεται το πέμπτο όγδοο και γι’αυτό πολλά λόγια παρατονίζονται.
Εφτά φορές τα στρώσαμε
και πάλι τα ξεστρώσαμε
του γαμπρού τα στρώματα
της νύφης τα παπλώματα.
Αφού στρωθεί το κρεβάτι όλοι οι καλεσμένοι ρίχνουν λεφτά στο κρεβάτι για οικονομική ενίσχυση του ζευγαριού. Τότε οι οι συγγενείς της νύφης αρχίζουν τα κεράσματα τα οποία είναι μελεκούνια και άλλα γλυκά έτοιμα από το ζαχαροπλαστείο.
Το Σάββατο το πρωί άντρες και γυναίκες θα μαγειρέψουν τα κεφαλόποδα να φάνε όσοι καλεσμένοι θα βρίσκονται κι οι οργανοπαίχτες που έχουν έρθει. Το απόγευμα της ίδιας μέρας δίνουν τα δαχτυλίδια του αντρόγυνου και μια λουτρουγιά για να λειτουργηθούν το πρωί της Κυριακής. Και το βράδυ πια του Σαββάτου αφού έχουν έρθει όλοι οι καλεσμένοι αρχίζουν τα κανάκια για τον παστό. Οι οργανοπαίχτες παίρνουν θέση μπροστά στο μεγάλο πάγκο, ενώ οι κανακιστάδες κάθονται στο μικρό πάγκο, έχουν ζητήσει κι ένα μπουκάλι ρακί έτσι για το λάρυγγα κι αρχίζουν σύγχρονα με τους οργανοπαίχτες.
«Έλα η ώρα η καλή
και της Παναγιάς της βασίλισσας.
Ο Χριστός περνά με τους
δούλους του,τους Αποστόλους του.
Και συχνορωτά που’ναι ο νιος
Παστός να τον ευχηθούν και να
τον ευλογήσουν:
Να γηράσουσι μονοστέφανοι
μονοστέφανoι και μονοκούμπαροι
μονοκούμπαροι και μονοσύντεκνοι
μονοσύντεκνοι και μονοσύγγενοι.
Όλοι πείτε το κι ευκηστείτε τους
να γηράσουσι με πολλά αγαθά
και πολλά καλά».
Το παραπάνω το κανακίζει ο πρώτο κανακιστής και επαναλαμβάνει ο δέυτερος.
Στο παρακάτω μπορούν να τραγουδούν και καλλίφωνες γυναίκες:
«Εστέσαμε τον μαστό
που πάνω ως κάτω πλουμιστό.
Στη μέση έχει το σταυρό
που πάνω έχει χρυσό αιτό.
Και στην κορφή ζωγραφιστός
Ο Χριστός ευλογιστός.
Φέρτε σεντόνια δώδεκα
Και μαξιλάρια δεκατρία
και μαχραμάδια δεκαοχτώ
και μαντηλάκια τριανταδυό.
Στης πόλης της τα φάνασι.
Στην Χίο της τα στώμπασι.
Στη Ρόδο της τα στείλασι,
Της νιόνυμφης τα δώσασι
Στο νιο παστό τα βάλασι.
Εστρώσαμε ποστρώσαμε
εφτά φορές τα στρώσαμε
και πάλε τα ξεστρώσαμε
του γαμπρού τα στρώματα
της νύφης τα παπλώματα.
Το κρεβάτι έχει μόσκο
Και το πάπλωμα ζαμπέτι
Και ο Χριστός να τους σκέπει.
Φέρτε δυο μήλα κόκκινα
και τρία χρυσά κυδώνια
κι ένα κανί ροδόσταμο
κι ένα κλωνί βασιλικό
να ράνουμε το νιο παστό,
κι ο Χριστός ευλογητός.
Εκανακίστη ο παστός.
Φέρτε τα γλυκάδια μας
και τα μελιτάκια μας
να μη χαθεί τ’ατέπι μας.
Φέρτε και του λυριστή
μια σταπλίτσα πλουμιστή.
Φέρτε και του λαγουτιάρη
τρία κουνιά μαργαριτάρι.
Φέρτε των κανακιστών
που ένα μαντήλι πλαμιστό
ας μην είναι πολύακριβό
δωδεκάμισι λιρών.
Φέρτε το γλυκύ κρασί
κεράσετε το λυριστή
κι έπειτα τον κανακιστή.
Κέρασε τα παλικάρια
όπου τα κρατείς αγγάρεια
και φωνάζουνε στη βάρδια
στέκονται σαν τα λιοντάρια
και με τα σπαθιά στην πάντα.
Έλα Παναγιά μου σώσε
νουν και λογισμό και γνώση
και ψιλή λαλιά καμπόση
να τους πω πολλά τραγούδια
άλλα έτερα καινούρια.
Έλα μάνα,έλα κύρη.
Έλα η γενιά της όλη,
να ευχηθείτε να γηράσουν
και τρισάγγονα να πιάσουν.
Λεύτεροί μου στις χαρές σας
παντρεμένοι στων παιδιών σας.
λεύτερες μου στις χαρές σας
παντρεμένες στων παιδιών σας.
Τώρα τελευταία και:
γριές στων αγγονιών σας.
«Να’ναι καλορίζικοι!»
Φυσικά στη διάρκεια των κανακιών κερνάνε ρακί.
Όταν τελειώσουν τα κανάκια, οι οργανοπαίχτες κι οι κανακιστάδες ξεκουράζονται λόγο, πίνουν το ρακί τους και μαζί με όλους τους καλεσμένους ετοιμάζονται για τον χορό.
Πρώτος χορός είναι πάντα ο «κάτω» που τον σέρνουν στενοί συγγενείς ή ο κανακιστής κι ακολουθούν οι άλλοι καλεσμένοι. Ο χορός συνοδεύεται με δίστιχα του γάμου, παινέματα για τη νύφη, το γαπρό και τα συμπεθέρια. Κι ενώ χορεύουν, οι οργανοπάιχτες αλλάζουν ξαφνικά το χορό σε σούστα, που ναι γρήγορη και συναρπαστική, κι ενθουσιάζει και δίνει κέφι στον χορευτή. Ο κανακιστής και εδώ έχει το λόγο όπου αρχίζει πάλι με αυτοσχέδια τραγούδια παινέματα ευχές αποχαιρετιστήρια.
ΠΑΙΝΕΜΑΤΑ
Παίξε βιολί μου δυνατά
και σιγανά σαντούρι
το αντρόγυνο που θα γενεί
δεν έχει πιο κουσούρι.
Η νύφη είναι χρυσό δεντρί
διαμάντι ο καρπός της
χίλια φλουριά βενέτικα
ξίζει ο σύντροφός της
ΕΥΧΕΣ
Όσα άνθη έχει η άνοιξη
και ο χειμώνας χιόνια
τόσα πολλά σας εύχομαι
ευτυχισμένα χρόνια.
ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΤΗΡΙΑ
Χαίρομαι που παντρεύεσαι
λυπούμαι όμως λιγάκι
που φεύγεις που το σπίτι μας
κι έχω πολύ μεράκι.
Έτσι διασκεδάζουν όλοι, χορευτές και θεατές. Ακολουθούν μετά άλλοι χοροί, καλαματιανός, συρτός, κρητικός, νησιώτικα γενικά, ζεμπέκικα, ως αργά τη νύχτα, τα μεσάνυχτα κι ακόμα αργότερα. Έπειτα ένας-ένας φεύγουν και μένουν οι πιο στενοί συγγενείς για βοήθεια, άλλες στο φτιάξιμο των φαγητών :της κουλουρίας, των γιαπρακιών, του κρέατος με πατάτες-και τα τελευταία χρόνια κοτόπουλου ψητού.
Ξημερώνοντας η Κυριακή είναι όλα σχεδόν έτοιμα. Όλοι περιμένουν να φτάσει η ώρα για να πάνε να ντύσουν το αντρόγυνο.
Τις πρωινές ώρες ο γαμπρός ή άλλος στενός συγγενής του περνά από τα σπίτια των καλεσμένων και τους ξανακαλεί να ετοιμάζονται, για να έρθουν στην ώρα τους στο γάμο(στο σπίτι το στολισμένο που προορίζεται για κατοικία του νεαρού αντρόγυνου).Το ίδιο γίνεται και από το μέρος της νύφης.
Σαν έρθουν όλοι, και οι οργανοπαίχτες και φτάσει και η ώρα, ξεκινούν σε πομπή με τα όργανα μπροστά που παίζουν μια μάρκια του γάμου ισπανική ή ιταλική ή κάτι άλλο ξένο. Στο σημείο αυτό ρωτάμε. Γιατί; Χάθηκε να παίξουν ένα ελληνικό σκοπό; Χάθηκε να παίξουν τον ποταμό; Ποιος ξενομανής έραγε να έφερε τους σκοπούς αυτούς κάποτε, και τους επέβαλε ακόμα και στους τοπικιστές Αρχαγγελίτες έντονα τόσο ώστε να τους δεχόμαστε αδιαμαρτύρητα σήμερα;
Έτσι με τις μουσικές που γράφουμε πιο πάνω, η πομπή περνά από τα κεντρικά μέρη του χωριού και πηγαίνει στο σπίτι του κουμπάρου να τον πάρουν και μαζί βέβαια τα στεφάνια και τα κουμπαρίκια (ύφασμα με το οποίο θα σκεπάσουν τους νιόπαντρους την ώρα του μυστηρίου),που μεταφέρονται σε δίσκο. Επίσης παίρνουν και τις λαμπάδες.
Τα ρούχα της νύφης τα μεταφέρει σε δίσκο η μάνα του γαμπρού.Μια άλλη γυναίκα φέρνει τα λουλούδια.
Στο γάμο μένει η κελλαριά-γυναίκα της εμπιστοσύνης του αντρόγυνου –φύλακας του σπιτιού. Στο μεταξύ στο σπίτι του νονού, γιατί εκεί θα ντυθεί το ζευγάρι, έχουν ετοιμαστεί το υνί, η ανέμη, τα κάρβουνα και τα μουζουβιά.
Οι γυναίκες της υποδοχής, εξ’άλλου, έχουν έτοιμα τα κανάκια με τα ανθόνερα, που θα ρίχνουν στον κόσμο. Στο φτάσιμο ραίνουν κι αλληλοεύχονται και μπαίνουν στο σπίτι. Τότε ο γαμπρός βγάζει το σακάκι του, το τοποθετεί στο δίσκο με τα νυφικά και δυο αειθαλή παιδιά τα θυμιάζουν σταυρωτά με τα κάρβουνα που είναι τοποθετημένα πάνω στο υνί. Δίπλα σε αυτό βρίσκεται η ανέμη. Στη μέση του σπιτιού στην καρέκλα θα καθίσει ο γαμπρός με το σακάκι του ριγμένο στον ώμο.
Για το τι συμβολίζουν τα αντικείμενα αυτά παλιές πηγές μας λένε ότι το υνί συμβολίζει τη δουλειά του άντρα στη γη τη ζωοδότρα και η ανέμη τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα ή τη δουλειά της παραγωγικής γυναίκας.Βέβαια ως προς την ερμηνεία του συμβολισμού των αντικειμένων αυτών είμαστε επιφυλακτικοί, γιατί το έθιμο ανάγεται στα βάθη των αιώνων,λόγος που μπορεί και να διαστρεβλώσει την αλήθεια.
Στο μεταξύ δίνουν τα νυφικά ρούχα στη νύφη που στέκεται στη γωνιά του σουφά περιτριγυρισμένη από τις πιο στενές φίλες, συγγενείς και αδελφές της που θα τη ντύσουν. Συγχρόνως οι οργανοπαίχτες και οι κανακιστάδες αρχίζουν το :
«Έλα η ώρα η καλή
και της Πανάγιας της Βασίλισσας
…………………………..»
Δηλαδή τα ίδια κανάκια που τραγούδησαν και το Σάββατο το βράδυ. Τότε ο γαμπρός κάνει μετάνοια στον πατέρα του, στη μάνα του και στο νονό του και στα πεθερικά του κι αυτοί με τη σειρά τους παίρνουν το σακάκι του, το σταυρώνουν, το τοποθετούν πάλι στον ώμο του, το ασπάζονται και ρίχνουν (κολλούν) χρήματα στα όργανα και στους κανακιστάδες. Το ίδιο κάνουν όσοι χαιρετούν κι εύχονται του γαμπρού.
Όταν τα όργανα φτάσουν στο σημείο «και γριές στων αγγονιών σας»,αρχίζουν αμέσως τα παινέματα της νύφης.(Στο σημείο αυτό μπορούν να τραγουδούν και γυναίκες)
Κάμετε’να μοναχικό
να’ρτει στο νου μου τι να πω.
Στο σημείο αυτό οι πιο στενοί συγγενείς, εκεί στη μέση του σπιτιού, χόρευαν σούστα. Κι όταν τελείωνε ο χορός, τα όργανα πλησίαζαν στα χείλη του σουφά και συνέχιζαν πάλι τα κανάκια με τον κανακιστή. (Στις μέρες μας αυτό δεν γίνεται. «Ο μοναχικός» γίνεται στα Αφεντικά-πλατεία του χωριού-)
Κάμετε τόπο να τη δω
κι ότι της πρέπει νατης πω.
Τότε όλες οι γυναίκες ανοίγουν τον περίγυρο-κλειό που’χαν φτιάξει με το σώμα τους γύρω από τη νύφη, κατά την ώρα του ντυσίματός της. Αυτή πλησιάζει, ντυμένη πια,κι ακούει τη συνέχεια:
Που’το και δεν εφαίνετο
ετούτη η μορφοκόρη.
Μηδέ ένεμος την έσυρε
μηδέ ήλιος την εθώρει.
Μέσα στην καρυδόκουπα
θρέφετο η κόρη.
Που’το και δεν εφαίνετο
τόσους καιρούς και μήνες
τώρα ξεφανερώθηκε
Ήλιος με τις ακτίνες.
Που’το και που εθρέφετο
τούτη η νυφοπούλα
η όμορφη των κοριτσιών
και η περδικούλα.
Που’το και δεν εφαίνετο
το πενιστέρι τ’άσπρο
της κιτρολεμονιάς τ’άστρο.
Τα τριαντάφυλλα του –μα ξερά-χλωρά
μυρίζουν,πολλές τα βάλλουν τα χρουσά
μα σένα γιακκιστίζουν.
Βασίλισσα των κοριτσιών
πρέπει να σε φωνάζουν
γιατί και σεν’τα κάλλη σου
της Αρετούσας μοιάζουν.
Κίνησε δέντρο κίνησε
χρυσέ σταυρέ πορπάτηξε
σύρε και σταμάτησε.
Ράντισέ τα τα στενά
με το μαργαριτάρι
που θα περάσει ο ήλιος
μαζί με το φεγγάρι.
Φήνουμε γεια γειτόνισσες
μαθήτριες και μαστόρισσες
κι εγώ θα πάω στην εκκλησιά
κι έπειτα σ’άλλη γειτονιά,
να κάμω ρίζες και κλωνιά,
ρίζες και κολόριζα
ωσάν του δυόσμου τα κλωνιά
να γιμώσει η γειτονιά.
Κίνησε η νυφοπούλα
άσπρο μου περιστέρι
να πάμεν εις την εκκλησιά
με το χρουσό σου ταίρι.
Και η πομπή με τους κανακιστάδες και τα όργανα μπροστά ξεκινά για την εκκλησιά. Σαν φτάνουν στην παλιά πλατεία του χωριού, τα’Αφεντικά, εκεί στήνεται χορός «ο μοναχικός», που όπως είπαμε παραπάνω, ο χορός αυτός παλιά γινόταν μέσα στο σπίτι εκεί που ντυνόταν ο γαμπρός και η νύφη. Ο χορός αυτός είναι η σούστα και χορεύουν οι συγγενείς για κάμποση ώρα.
Πολλοί νιοι και νιες, γέροι και γριές είναι στημένοι εκεί πριν από πολύ ώρα και περιμένουν για να δουν και τη νύφη και το γαμπρό και πως χορεύουν, και πως και πως… Κι αφού χορτάσουν οι χορευτές χορό:
Τώρα δοξάζω το θεό
ήρτε στο νου μου τι να πω.
Ανοίξετε την εκκλησιά
χτυπάτε τες καμπάνες
άψε τον πολυέλαιο
φορέσετε παπάδες.
(Το τελευταίο τετράστιχο το λένε τώρα τελευταία)
Τα κανάκια κρατάνε ως τη στιγμή που θα προβάλλει ο παπάς της εκκλησιάς με το σταυρό και τα εξαπτέρυγα στο χέρι. Τότε ο γαμπρός πλησιάζει, φιλά το σταυρό και τον παίρνει. Το ίδιο κάνει και η νύφη και ο κουμπάρος που παίρνουν και αυτοί ένα εξαπτέτυγο και μπαίνουν όλοι στο ναό. Ο παπάς τοποθετεί το σταυρό στο τραπέζι του μυστηρίου ο δε γαμπρός καθώς και η νύφη ασπάζονται το Χριστό και τηνΠαγία, ασπάζονται ακόμη τους γονείς τους και παίρνουν τη θέση τους κάτω από τον πολυέλαιο,όπου θα τελεστεί το μυστήριο.
Το μυστήριο ασφαλώς τελείται σύμφωνα με τους χριστιανικούς κανονισμούς όπως και όλα τα μέρη. Αυτό από τελετουργική άποψη γιατί από δοξασιακή, εθιμοτυπική, δεισιδαιμονική κ.λ.π., έχουμε κι εμείς αρκετά τέτοια, όπως:
1.Το πάτημα του ποδιού της νύφης από το γαμπρό ή και αντίθετα, που συμβολίζει τάχα το ποιος θα επιβληθεί του άλλου στην μετέπειτα έγγαμη ζωή τους, ενέργεια που πολλές φορές έγινε αφορμή να μην πάει καλά το αντρόγυνο ή ακόμα και να χωρίσει.
2.Πιο παλιά στο ντύσιμό του ο γαμπρός φορούσε στη μέση του ένα μαυρομάνικο μαχαίρι και όταν έλεγε ο παπάς το «Ευλογημένη…» αυτός ή κάποιος άλλος που στεκόταν πίσω του τραβούσε κι έσπρωχνε τρεις φορές το μαχαίρι στη θήκη του.Αυτό ασφαλώς είναι μια δεισιδαιμονία. Λύνανε τα μάγια όπως λένε.
3.Το κουμπαρίκι: Είναι ύφασμα που το αγοράζει ο κουμπάρος μαζί με τα στέφανα και τα άλλα που χρειάζονται για το μυστήριο. Με το κουμπαρίκι σκεπάζουν τους ώμους του αντρόγυνου κατά την ώρα του μυστηρίου. Δεν μπορούμε να σημειώσουμε εδώ τίποτε για το συμβολισμό του, γιατί όλες οι πηγές που ρωτήσαμε καμιά δεν έδωσε απάντηση τέτοια που να στέκει! Ήταν όλες υποθέσεις. Αργότερα το ύφασμα αυτό η νιόπαντρη το κάνει ένα ωραίο φόρεμα.
4.Το ρύζι,τα κουφέτα και οι γροθιές που τρώει ο κουμπάρος: Με το «Ησαϊα χόρευε», όπως και σε άλλα μέρη έτσι κι εδώ πετάνε ρύζι και κουφέτα στους νιόπαντρους αλλά στον κουμπάρο δίνουν γροθιές στην πλάτη, που τις καταλαβαίνει… Το ξυλοκόπημα αυτό συμβολίζει ίσως ένα χαιρετισμό, μια ευχή. Όταν τελειώνει το μυστήριο, όλοι οι συγγενείς και φίλοι χαιρετούν κι εύχονται στο αντρόγυνο. Οι καμπάνες, με την έξοδό τους από το ναό χτυπού χαρμόσυνα και η πομπή επιστρέφει με τη συνοδεία του παπά και των ψαλτών στο γάμο.
Εδώ έχουμε άλλα πάλι:
1.Τα μπατίκια: Σαν φτάσει το αντρόγυνο μπροστά στην πόρτα του γάμου, ο γαμπρός αρνείται να μπει μέσα, θα μπει μόνο αν του δώσουν ότι ζητήσει(μια ελιά, πέντε πρόβατα και κάτι τέτοια).Ο πεθερός ή η πεθερά ικανοποιούν την απαίτηση αυτή του γαμπρού και αυτός προχωρεί στην είσοδο.
2.Το ρόδι:Πριν μπει μέσα στο σπίτι τοποθετούν μπροστά στα πόδια του ένα ρόδι και με ένα πάτημα δυνατά το σπάει έτσι ώστε τα κουνιά του να σκορπίσουν όλα γύρω.Αυτό αναμφίβολα συμβολίζει την ευκαρπία και γενικά ευφορία κι ευτυχία στην ζωή τους.
3.Το καρύδι με το μέλι: Μετά το σπάσιμο του ροδιού προσφέρουν στο αντρόγυνο καρύδι με το μέλι. Εκείνος που το προσφέρει πολλές φορές τον ξεγελάει και δίνει στον πλαϊνό. Και πάλι, και πάλι, μέχρι πια που δίνει και σ’αυτόν. Τότε ο γαμπρός παίρνει με το δάχτυλο του μέλι από την κούπα και σταυρώνει με αυτό την πόρτα κι επιτέλους μπαίνουν.
Ακολουθεί ο αγιασμός και μετά το επίσημο τραπέζι του γάμου. Σε αυτό συνήθως ψάλλουνε «Την Παγκόσμια δόξα…» και χτυπουν χαρούμενα στα άδεια πιάτα.
Όταν όλα ετοιμαστούν, αρχίζει το γλέντι της Κυριακής με πρώτο χορό τον «Κάτω» και με πρώτο του χορό πάντα τον κανακιστή.Το γλέντι θα κρατήσει όσο αντέχουν όλοι και θα κλείσει με τον χορό «Το Ρηνάκι».
Σήμερα η σειρά των χορών τηρείται αυστηρά με πρώτο τον «Κάτω», δεύτερο τη σούστα. Τρίτος χορός έχει προστεθεί το ταγκό, όπου την ώρα που χορεύει το αντρόγυνο οι συγγενείς βάζουν λεφτά στη τσέπη του γαμπρού έτσι για το ξεκίνημα. Μπορεί σ’αυτό το χορό να μαζέψουν πολλά λεφτά ανάλογα με τι έχει ευχαρίστηση ο καθένας. Ακολουθούν οι άλλοι χοροί και τελευταίος χορός «Το Ρηνάκι».
Αν ο χορός γίνεται στο σπίτι των νιόπαντρων-στο γάμο-όλοι οι πιο στενοί συγγενείς τραγουδούν τον «Ποταμό» με δίστιχα ευχετήρια και χαιρετούν και φεύγουν.
Είμαστε στο γλέντι της νύχτας της Κυριακής που κλείνει με τον τελευταίο χορό το «Ρηνάκι» και με ευχές (δίστιχο δεκαπεντασύλλαβο στο σκοπό του «Ποταμού»),οι συγγενείς χαιρετούν το αντρόγυνο και φεύγουν. Οι εκδηλώσεις του γάμου όμως δεν τελειώνουν στη φάση αυτή, πρι από λίγα χρόνια, από όλους ανεξαιρέτως, αυτές συνεχίζονταν τη Δευτέρα ακόμα και την Τρίτη.Στις μέρες μας τούτο το εφαρμόζουν λίγοι και μάλιστα όσοι είναι πιστοί στις ωραίες παραδόσεις. Το γλέντι σήμερα γίνεται μόνο την ημέρα του γάμου αμέσως μετά το γαμήλιο τραπέζι.
Το απόγευμα λοιπόν της Δευτέρας όλοι πάλι οι συγγενείς και φίλοι μαζεύονται στην αυλή του σπιτιού των νιόπαντρων για να τραγουδήσουν στο αντρόγυνο τα «παραξυπνήματα». Λέγονται «Παραξυπνήματα» γιατί είναι σαν να έχουν ξυπνήσει εκείνη την ώρα. Στην πραγματικότητα όμως έχουν ξυπνήσει πολύ πιο πριν.
Πρωταγωνιστούν βέβαια κι εδώ τα όργανα, οι κανακιστάδες κι άλλες καλλίφωνες γυναίκες. Όταν όλα είναι έτοιμα τα όργανα αρχίζουν τον «Ποταμό» και οι τραγουδιστές λένε δυο-τρία δίστιχα σαν εισαγωγή:
Ολόχαρη και λαμπερή η μέρα ξημερώνει
Και λάμπει η ανατολή και η δύση καμαρώνει.
Κι αμέσως αφού πρώτα κλειστεί το αντρόγυνο μέσα στο σπίτι,τα όργανα αρχίζουν τον σκοπό των παραξυπνημάτων και οι κανακιστές:
Αποβραδίς επέρασα
την πόρτα δεν εγνώρισα
τώρα εξημέρωσε
τώρα εξεφώτισε
τώρα εναστόρησα
τώρα την εγνώρισα.
Κι ήρθα να σας χαιρετήσω
και να σας παραξυπνήσω.
Ξύνα νιε και νιόγαμπρε
ξύπνα και ξημέρωσε.
Ξύπνα και την πέρδικά σου
που χυμίζεται κοντά σου.
Τα πουλάκια κελαηδούσι
κι οι άνθρωποι περπατούσι
κι οι εκκλησιές σημαίνουσι
κι ευλογητό δεν βάλουσι
μόνο εσάς λαμένουσι.
Ξύπνα νιε και νιόγαμπρε
ξύπνα και ξημέρωσε…
Ξύπνα να πάμε στο γιαλό
να δεις παπγίτσες του λιβαδιού.
Ξύπνα να πάμε στον παξέ
που’χει πολλές τριανταφυλιές
γεμάτες τριαντάφυλλα
ανοιμένα και κλειστά
μυριστά κι ευωδιαστά.
Παράτα με να κοιμηθώ
γιατί των ύπνο αγαπώ.
Άνοιξέ μου θα ανοίξω
για την πόρτα θα τσακίσω.
Ποιος είσαι συ ω ξένε μου
που θέλεις να ξυπνήσω;
Εγώ ήμουν που στα’στειλα
τα μήλα στο μαντήλι
τα μήλα τα δαμάσκηνα
και το γλυκό σταφύλι.
Για πες σημάδια της αυλής
ν’ανοίξω να μπεις μέσα.
Ελιάν έχεις εις την αυλή
μπλεγμένη μες το κλήμα
κάμει σταφύλι ροζακί
κάμει κρασί μοσχάτο
κι όποιος περάσει και το πει
πάλι ξαναζητά το.
Αυτά ξένε μου ξέρει τα η γειτονιά
και λε σου τα.
Για πες σημάδια του κορμιού
ν’ανοίξω να’μπεις μέσα.
Έχεις ελιά στο μάγουλο
κι ελιά στην αμασχάλη
κι ανάμεσα στο στήθος σου
ήλιο και το φεγγάρι.
Σύρετε δολυλοι ανοίξετε
του ξένου να μπει μέσα
για να χορτάσει ο νιος φιλί
κι η κόρη τες αγκάλες.
Φωνάξτε τη μάνα της
που πλάγιαζε αντάμα της
και την εμοσκανάθρεψε
και την εχρουσοπάντρεψε
σ’αυτόν τον νιο την έδωκε
και την εφιλαρεύτηκε.
Φωνάξτε το (α)φέντη της
να πάει να φέρει ένα τανά
να τον εξεφαντώσουμε
και να τον παραξυπνήσουμε.
Ξύπνα νιε και νιόγαμπρε
ξύπνα και ξημέρωσε
ξύπνα και την πέρδικά σου
που χυμίζεται κοντά σου.
Άνοιξέ μου για θ’ανοίξω
για την πόρτα θα τσακίσω.
Τώρα είναι που θα καλέσω
τες γενιές να τες παινέσω.
Στο σημείο αυτό αρχίζει ο κανακιστής να καλεί τους συγγενείς-είναι τα λεγόμενα φωνάγματα-ταιριάζοντας κατά την ικανότητά του να αυτοσχεδιάζει, δίστιχο στον κάθε καλούμενο. Αυτός που καλείται, πλησιάζει τον κανακιστή και το βιολιστή και κολλά (ρίχνει) το σχετικό κατά δύναμη χαρτονόμισμα. Πολλά φωνάγματα είναι λίγο αστεία.
-Φωνάξτε μου το Νικόλα και θα μας τα δώσει όλα.
-Φωνάξτε τη Φωτεινή που’χει τη πιο γλυκιά φωνή να’ρθει κοντά να τραγουδεί όλος ο κόσμος να χαρεί.
-Φωνάξτε την Χαριστούλα που’ναι σαν περδικούλα.
Έτσι καλεί όλους τους παρευρισκόμενους. Και σαν τελειώσουν τα φωνάγματα ο κανακιστής μπροστά θα δέσει και θα σύρει τον «Κάτω» και με συνοδεία τα όργανα λένε πάλι ευχές στους νιόπαντρους σε δίστιχα δεκαπεντασύλλαβα.
Εδώ τελειώνουν τα παραξυπνήματα και ετοιμάζονται για το γλέντι που θα γίνει πάλι. Το γλέντι αυτό το κάνει ο κουμπάρος και είναι σε όλες του τις φάσεις όμοιο με κείνο της Κυριακής το βράδυ. Ακόμη αγκαλιά βγαίνανε για επίσκεψη σε σπίτια που είχαν πιο πολύ θάρρος, τάχα για να τους ευχηθούν, στόχος τους όμως ήταν ν’αρπάξει ο πιο γρήγορος τους καμιά και πολλές φορές και δύο και τρεις πούλες που τις στραγγάλιζε αμέσως.
Έτσι αφού μάζευαν κάμποσες κότες σταματούσαν όπου έιχαν προσυμφωνήσει κι εκεί πάλι γλεντούσαν με μεζέδες τις κότες που είχαν αρπάξει. Μετά λοιπόν από το πενθήμερο αυτό γλέντι του γάμου κουρασμένοι όλοι ησυχάζουν για να ξεμεθύσουν, να πάνε στις δουλειές τους για τον «Αντίγαμο» που θα γινότανε την επόμενη Κυριακή.
Όσοι λοιπόν είχαν κέφια και περισσότερο ροπή στο «πίνειν», μαζεύονταν τη μέρα αυτή και ξαναγλένταγαν πάλι με χορούς και τραγούδια και πολλές φορές με όργανα. Βέβαια σήμερα τα τόσο μελωδικά «Παραξυπνήματα» έχουνκαταργηθεί.
Διατηρείται μόνο το τραπέζι του κουμπάρου, όπου με τη σειρά του θα κάνει στο αντρόγυνο και στους συγγενείς τους.
Βλέπουμε ότι ένας γάμος στα πιο παλιά χρόνια κράταγε σχεδόν μια εβδομάδα και περισσότερο. Αυτό οφείλεται στο ότι ο κόσμος τότε δεν είχε πολλούς τρόπους εκτόνωσης, έτσι είτε γάμος ήταν είτε βαφτίσια είτε ονομαστική γιορτή, είτε πανηγύρι, όλοι μετείχαν με προθυμία και ζήλο.
Και βέβαια ο γάμος εξακολουθεί να παίζει ξεχωριστό ρόλο στη ζωή των κατοίκων του Αρχαγγέλου, γιατί εκτός από διασκέδαση αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής. Επίσης αποτελεί ευκαιρία όπου θα συναντηθούν οι ερωτευμένοι νέοι.
Και κλείνοντας δίνουμε την ευχή με μορφή τραγουδιού:
Κουμπάρε που στεφάνωσες
τα δύο κυπαρίσσια
του χρόνου σαν και σήμερα
να’χεις και τα βαπτίσια.
Λεύτερες που τες χαρές σας
παντρεμένες των παιδιών σας
και γριές των αγγονιών σας.
ΚΑΙ ΣΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΑΣ!!!
ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΟ ΡΟΔΟΥ
ΓΕΝΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΔΑΣΚΑΛΩΝ Α ΕΞΑΜΗΝΟ
2008-09
ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ:Κος ΚΑΤΣΑΔΩΡΟΣ
ΜΑΘΗΜΑ:ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ
ΘΕΜΑ:ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΣ ΓΑΜΟΣ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΥ-ΡΟΔΟΥ
ΟΝΟΜΑΤΑ:ΣΤΑΥΡΙΑΝΟΥ ΖΑΜΠΕΤΑ
ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΑ
ΠΗΓΕΣ
1.ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣΚΑΙ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «Ο ΑΙΘΩΝΑΣ’
2.ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΑΦΗΓΗΣΗ ΣΑΒΒΑ ΑΦΑΝΤΕΝΟΥ «ΚΑΝΑΚΙΣΤΗ»
Αναρτήσεις
Ευχαριστούμε για όλα Ρουβήμ χαιρετισμούς απο Αρχαγγελο !!!!
ΑπάντησηΔιαγραφή