ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ:ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

ΚΑΛΥΜΝΟΣ

Εκταση:110,9 τ.χλμ, μόνιμοι κάτοικοι:16576

Ανάμεσα στην Κω και τη Λέρο, η Κάλυμνος – γνωστή ως «το νησί των σφουγγαράδων» αλλά και των «γραμματοφάγων» - είναι το τέταρτο σε έκταση νησί των Δωδεκανήσων. Κατά μια άποψη, το νησί πήρε το όνομά του από τα «καλά νερά» του. Αρχαίες πηγές (Στράβων, Διόδωρος Σικελιώτης) μαρτυρούν ότι οι αρχαιότεροι κάτοικοι του νησιού ήταν οι Κάρες . Αργότερα, την κατοίκησαν Δωριείς από τη Νότια Ελλάδα (1150-800 π.Χ.). Η Κάλυμνος πήρε μέρος στην εκστρατεία της Τροίας (12ος αι. π.Χ.) μαζί με άλλα νησιά του ΝΑ Αιγαίου, με 30 πλοία και με δύο βασιλείς, τον Φείδιππο και τον Άντιφο. Κατά την περίοδο της περσικής κυριαρχίας στο Νότιο Αιγαίο, η Αρτεμισία Α' της Αλικαρνασσού έλεγχε το νησί. Στη συνέχεια εντάχθηκε στην Αθηναϊκή Συμμαχία, για να επιστρέψει ως θύμα της Ανταλκίδειου ειρήνης (387 π.Χ.) στην Αρτεμισία Β'. Ακολουθώντας τη μοίρα των λοιπών Ελλήνων, η Κάλυμνος κατακτήθηκε από τους Ρωμαίους, με όχι και τόσο ευεργετικά αποτελέσματα για την τοπική κοινωνία και οικονομία, παρά τα κάποια προνόμια.

Η πρώτη βυζαντινή περίοδος φέρνει οικονομική και πληθυσμιακή ακμή που τεκμηριώνεται από την ύπαρξη μεγάλων και πολυτελών βασιλικών στο νησί (Ναός της Ιερουσαλήμ, βασιλικές της Τελένδου ). Το 554 μ.Χ. ο καταστροφικός σεισμός που ισοπέδωσε Ρόδο, Κω και Σάμο, άλλαξε για πάντα τη γεωμορφολογία του νησιού και τραυμάτισε την πολιτισμική του οντότητα. Οι δονήσεις κράτησαν πάνω από 14 ημέρες. Η Τέλενδος αποσχίστηκε από την απέναντι στεριά. Οι Βυζαντινοί χρόνοι είναι ταραχώδεις. Το νησί θα περάσει διαδοχικά από Πέρσες (615-618 μ.Χ.), Σαρακηνούς (653), Βενετούς (1257-1277), Γενοβέζους,

Σταυροφόρους, Ιππότες του Αγ. Ιωάννου (1200) και Τούρκους (1522). Η διάδοχος κατάσταση της Ιταλοκρατίας (1912-47) θα αφήσει έντονο το στίγμα της μέχρι την Απελευθέρωση και την Ενσωμάτωση.

Πρωτεύουσα είναι η Πόθια και σημαντικότεροι οικισμοί της είναι η Χώρα, ο Πάνορμος και το Βαθύ.

ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ και ΜΝΗΜΕΙΑ 

Η συγκέντρωση αρχαιολογικών και ιστορικών χώρων και μνημείων είναι εντυπωσιακή για ένα νησί σχετικά μικρού μεγέθους.

ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΠΟΘΙΑΣ (βόρεια της Πόθιας) : Διακρίνονται μόνο τα θεμέλια αρχαίου οχυρού της Ελληνιστικής Περιόδου χτισμένου σε βραχώδη κορυφή. Οι ορθογωνιασμένοι λίθοι του ενσωματώθηκαν σε νεότερες οικίες της Πόθιας.

Δάμος (Δάμος = Δήμος στα Δωρικά - βόρεια του δρόμου Χώρα-Ελιές): Πλούσιος αρχαίος οικισμός που έφτασε στο απόγειο της ακμής του τους Πρώιμους Ελληνιστικούς έως και τους Ύστερους Ρωμαϊκούς χρόνους. Ανάμεσα στα καλά διατηρημένα κτίσματα ξεχωρίζουν ερείπια μεγάλου συγκροτήματος λουτρώνα, πλακόστρωτος κλιμακωτός δρόμος, οικίες, εργαστήρια, λαξευτά πηγάδια, ίχνη ισοδομικού τείχους, λαξευτοί και θαλαμοειδείς τάφοι με πολύτιμα κτερίσματα και άλλα ευρήματα.

ΙΕΡΟ ΔΗΛΙΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ (ΝΑ του Δάμου, περιοχή Πηγάδια): Ο χώρος αποτελούσε τον επισημότερο και σπουδαιότερο τόπο λατρείας της αρχαίας Καλύμνου και λειτουργούσε ως πολιτικό και θρησκευτικό κέντρο των Καλυμνιακών δήμων και φυλών. Πλούσια ευρήματα, όπως επιγραφές, μαρμάρινα αγάλματα, βάσεις αγαλμάτων, ειδώλια, σπασμένα πήλινα αγγεία κ.ά. αποδεικνύουν τη λατρευτική χρήση του χώρου από τις αρχές της 1 ης π.Χ. χιλιετίας (Γεωμετρική Περίοδος) αδιάκοπα έως την Παλαιοχριστιανική Εποχή. Το Ιερό απόκτά μνημειακά οικοδομήματα λατρευτικού και πολιτικού χαρακτήρα τον 4ο και 3ο π.Χ. αιώνα.

ΝΑΟΣ ΔΗΛΙΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ (4 ος αι. π.Χ.): Ιωνικού ρυθμού, κατασκευασμένος εξ ολοκλήρου από μάρμαρο. Οι κίονες του σώζονται στο ναό της Παναγίας της Κεχαριτωμένης στη Χώρα, ενώ βάσεις και άλλα αρχιτεκτονικά μέλη χρησιμοποιήθηκαν στον ερειπωμένο παλαιοχριστιανικό ναό του “Χριστού της Ιερουσαλήμ”. Μεταξύ 391-435 μ.Χ. καταστρέφεται ο ναός και το Ιερό και στη θέση του, με υλικό από τα οικοδομήματά του, αναγείρονται πρώτα ο ναός Χριστός της Ιερουσαλήμ και λίγο αργότερα η Αγία Σοφία ή Ευαγγελίστρια.

ΧΡΙΣΤΟΣ ΤΗΣ ΙΕΡΟΥΣΑΛΗΜ (5 ος αι. μ.Χ.): Τρίκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική κτισμένη με αρχαίο οικοδομικό υλικό από τον Ιωνικό ναό του Δηλίου Απόλλωνα. Σύμφωνα με την παράδοση, το ναό έκτισε η Αγία Ελένη ή ο Αρκάδιος κατά την επιστροφή τους από την Ιερουσαλήμ. Έχει αποκαλυφθεί ωραίο ψηφιδωτό στο νότιο κλίτος παρόμοιο με ψηφιδωτά βασιλικών της Κω. Ο ναός καταστράφηκε στα μέσα του 6 ου αιώνα από σεισμό και επισκευάσθηκε άμεσα αλλά εγκαταλείφθηκε οριστικά τον 7ο αιώνα εξαιτίας των Αραβικών θαλάσσιων επιδρομών.

ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ Η ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΡΙΑ (κοντά στο Χριστό της Ιερουσαλήμ, τέλη 5 ου ή αρχές 6 ου μ.Χ. αι.) : Επιβλητικός τρίκογχος ναός που καταστράφηκε από τον σεισμό του 554 μ.Χ. και επισκευάσθηκε στη συνέχεια. Εγκαταλείπεται οριστικά τον 7 ο αιώνα, ενώ την Υστεροβυζαντινή περίοδο ανεγείρεται μπροστά από την αψίδα του Ιερού Βήματος παρεκκλήσιο ερειπωμένο σήμερα. Οι ανασκαφές δεν αποκάλυψαν πλήρως το ναό. Από τον εσωτερικό διάκοσμο σώζονται εντυπωσιακά πολύχρωμα ψηφιδωτά δαπέδου με ψάρια, ζώα και γεωμετρικά σχέδια.

Καστέλλι (στην ομώνυμη περιοχή) : Βυζαντινό φρούριο για τον έλεγχο της θάλασσας ανάμεσα στην Κάλυμνο και την Τέλενδο, σε περιοχή εξαιρετικού φυσικού κάλλους. Το φρούριο (σε χρήση μέχρι τον 9 ο ή και το 10 ο αι.), σε εξαιρετική στρατηγική θέση, αξιοποιεί τη φυσική διαίρεση του υψώματος σε δύο ανισοϋψή επίπεδα, έτσι ώστε να αμύνεται σε επιθέσεις από στεριά και θάλασσα. Στο εξωτερικό τείχος ανοίγονται πύλες ενώ η παροχή νερού διασφαλίζεται από υδατοδεξαμενές.

ΚΑΣΤΡΟ ΧΩΡΑΣ Η ΜΕΓΑΛΟ ΚΑΣΤΡΟ (τέλη 15 ου αι.): Σε φυσικό ύψωμα 255 μέτρων με μία μοναδική πύλη εισόδου υψώνεται η καστροπολιτεία της Ιπποτοκρατίας στην παρούσα της μορφή, αν και η ανθρώπινη δραστηριότητα στο χώρο χρονολογείται από τα προϊστορικά χρόνια. Οι πρώτες οχυρώσεις χρονολογούνται κατά τον 11 ο αιώνα. Μεσολαβεί ο μεγάλος σεισμός του 1492, και στα 1495 το Νέο Κάστρο είναι έτοιμο. Στο μέσο του ανατολικού τείχους υψώνεται συγκρότημα πύργων για κανόνια. Δύο εντοιχισμένα οικόσημα του 1519 μαρτυρούν την ιπποτική δεσποτεία. Το Κάστρο κατοικείται και στην διάρκεια της Τουρκοκρατίας (1513 – 1912), όμως από τα μέσα του 18 ου αι. εκλείπουν οι κίνδυνοι και οι κάτοικοι χτίζουν σπίτια στην περιοχή της Χώρας. Η κατοίκηση του, έστω και περιορισμένη, συνεχίζεται μέχρι και τα μέσα του 19 ου αι. Ο οικισμός του Κάστρου ήταν ευρύς και πυκνοδομημένος (1200 – 1500 κάτοικοι). Στα εναπομείναντα αρχιτεκτονήματα, εκτός από αρκετά σπίτια, ξεχωρίζουν δύο μεγάλες υδατοδεξαμενές, μια πέτρινη γούρνα ελαιοτριβείου και τμήμα του πέτρινου κυλίνδρου σύνθλιψης της ελιάς. Μέσα στο Κάστρο διατηρούνται σε καλή κατάσταση 10 εκκλησάκια, τα περισσότερα αγιογραφημένα από τοπικό εργαστήριο:Κοίμηση της Θεοτόκου (14 ος αι. α΄ στρώμα, αρχές 16 ου το β΄) , Άγιος Νικόλαος (αρχές 16 ου αι.), Πρόδρομος (14 ος – 15 ος αι. και ανακαίνιση αρχές 16 ου αι.), Άγιος Γεώργιος & Αγία Άννα (αρχές 16 ου αι.), Ανάληψη (αρχές 16 ου αι.), Αγία Παρασκευή (αρχές 16 ου αι.), Σταυρός (αρχές 16 ου αι.), Μεταμόρφωση (αρχές 16 ου αι.), Άγιος Νικήτας (αρχές 16 ου αι.) και Άγιος Γεώργιος (αρχές 16 ου αι.).

Ρωμαϊκός τάφος Φλάσκα ( 50 μ. βόρεια του Σταδίου Καλύμνου, στα δυτικά της περιοχής Φλασκάς): Υπέργειο ταφικό μνημείο της Ρωμαιοκρατίας (1 ος μ.Χ. αιώνας) με οκτώ ταφικούς θαλάμους που διατηρείται σε καλή κατάσταση. Το μνημείο, αν και πλήρως συλημένο εδώ και καιρό, ήταν σε χρήση έως τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους.

ΠΕΡΑ ΚΑΣΤΡΟ Η ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΧΡΥΣΟΧΕΡΙΑΣ (στο μέσο της διαδρομής μεταξύ Χώρας και Πόθιας): Ο χώρος βρίσκεται συνεχώς σε χρήση από τη Νεολιθική εποχή. Λόγω θέσης ηγεμονεύει από φυσικό ύψωμα τη Χώρα και την Πόθια. Στα χρόνια της Ιπποτοκρατίας (μέσα 15 ου αιώνα) εξαιτίας των κλιμακούμενων τουρκικών επιθέσεων στα νησιά, ο διοικητής των νησιών Κω, Καλύμνου, Λέρου και Νισύρου, Ιππότης Fantino Quirini μετά από διαταγή του Μεγάλου Μάγιστρου Jean Bonpart de Lastic υποχρέωσε τους κατοίκους να χτίσουν ένα νέο, προσωπικό κάστρο. Αποτελείται από περιμετρικό τείχος, δύο κυκλικούς πύργους, δύο εισόδους, και ένα προτείχισμα. Στο εσωτερικό τα λίγα οικοδομήματα διατηρούνται σε καλή κατάσταση: Μία ορυκτή και κτιστή αποθήκη τροφών, δύο εκκλησάκια, το νεότερο του Αγίου Γεωργίου και το παλαιότερο της Παναγίας. Το Κάστρο εγκαταλείφθηκε οριστικά στα τέλη του 15 ου αι., εξαιτίας των αδιάκοπων επιδρομών των Τούρκων, επειδή λόγω του μικρού μεγέθους του δεν μπορούσε να αντεπεξέλθει στις ανάγκες του πληθυσμού και κυρίως επειδή το Μεγάλο Κάστρο της Χώρας ήταν έτοιμο στα 1495.

Τρεις πετρόχτιστοι ανεμόμυλοι (ΒΑ του Κάστρου): Ορατοί από το λιμάνι, αποτελούν το «σήμα κατατεθέν» της Καλύμνου.

ΟΧΥΡΩΜΕΝΟΣ ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΑΓΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ (βόρεια Τέλενδος ) : Κατοικήθηκε από το α΄ μισό του 7 ου αι. μ.Χ. μέχρι και τα τέλη του 10 ου αι . Περιβάλλεται από τείχος με εσωτερικά περιμετρικό διάδρομο και μια πύλη εισόδου. Στο εσωτερικό απλώνεται εκτεταμένος Βυζαντινός οικισμός με ποικίλα οικήματα, μεγάλη υδατοδεξαμενή και ερείπια μίας μονόχωρης βασιλικής, από την οποία έχει απομείνει όρθια μόνο η αψίδα του Ιερού Βήματος. Η αψίδα έχει μετατραπεί σε παρεκκλήσιο Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης. Φέρει τοιχογραφία διάλιθου σταυρού.

ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΝΕΚΡΟΠΟΛΗ (Τέλενδος, 500 μ. ΝΔ οικισμού Θολάρια): Παλαιοχριστιανικό νεκροταφείο από υπέργεια ταφικά οικοδομήματα από τα οποία σήμερα διατηρούνται εννιά.

ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΑΣΤΕΛΛΑ (Βαθύ, βόρεια θέσης Μετόχι): Σημαντικός αρχαίος οικισμός πενήντα περίπου κτισμάτων ποικίλων διαστάσεων, ορθογώνιας κάτοψης. Η κατοίκηση του χώρου αρχίζει κατά τους προϊστορικούς και φτάνει μέχρι τους κλασικούς χρόνους. Εξαιρετικά ευρήματα μαρτυρούν ότι οι κάτοικοι του Κάστελλα, πιθανώς Κάρες, διατηρούσαν εμπορικές σχέσεις με τα μικρασιατικά παράλια και τα γύρω νησιά. Ο οικισμός εγκαταλείπεται απότομα μετά από επιδρομή το α΄ μισό του 5 ου αι. π.Χ. Στο ανώτερο τμήμα του βρισκόταν ίσως κάποιο ιερό ή κατοικία του άρχοντα του οικισμού, ενώ δεν υπάρχουν ίχνη οχυρώσεων.

Οχυρωμένη ακρόπολη του Έμπολα (Βαθύ – β΄μισό 4 ου αι. π.Χ.): Διατηρείται επιβλητικό ισοδομικό τείχος, που σχηματίζει οχυρό χώρο με μεγάλη πύλη στα ανατολικά.

ΛΟΦΟΣ ΠΕΡΙΣΤΕΡΙΑΣ (Βαθύ, απέναντι από το Δασκαλιό): Αρχαιολογικός χώρος μεγάλης σημασίας. Στο χώρο υπήρχε προϊστορικός οικισμός, όπως αποδεικνύουν τα επιφανειακά ευρήματα (θραύσματα οψιανών, όστρακα αγγείων, λίθινα εργαλεία κ.α.). Τα αρχαιότερα ανήκουν στο τέλος της Νεολιθικής Περιόδου, ενώ η κατοίκηση συνεχίζεται μέχρι τους πρώτους ιστορικούς χώρους. Η ονομασία του προέρχεται από το ομώνυμο σπήλαιο στην πλαγιά του.

ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΡΙΝΑΣ (Βαθύ, λιμάνι Ρίνας): Πυκνός οργανωμένος οικισμός που άκμασε τον 5 ο - 6 ο μ.Χ. αι. και πιθανώς εγκαταλείφθηκε εξαιτίας απανωτών Αραβικών επιδρομών.

Περιλαμβάνει επτά παλαιοχριστιανικούς ναούς, αξιόλογες οικίες, και δεξαμενές (τοποθεσία Ελληνικά). Ο οικισμός επανακατοικήθηκε τον 10 ο αι., όπως φανερώνει η ανέγερση του ναϋδρίου της Κοίμησης της Θεοτόκου και του Αγίου Κηρύκου. Φαίνεται ότι σημειώθηκε αναγέννηση στην περιοχή, όπως μαρτυρούν οι πολλοί τοιχογραφημένοι βυζαντινοί ναοί.

ΣΠΗΛΑΙΟ ΣΤΗΜΕΝΙΩΝ (Βαθύ): Με οπαίο στην κορυφή για φωτισμό και για είσοδο ανθρώπων. Γύρω από το σπήλαιο βρίσκεται διάσπαρτη παλαιοχριστιανική και βυζαντινή κεραμική, αρχαία λίθινα μέλη και ερείπια οικοδομημάτων.

ΣΠΗΛΑΙΟ ΧΟΙΡΟΜΑΝΤΡΕΣ (νότια πλαγιά Πόθιας, κάτω από Μονή Αγίων Πάντων): Ανακαλύφθηκαν νεολιθικά ευρήματα και όστρακα που χρονολογούνται μέχρι και τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους, που μαρτυρούν τη συνεχή κατοίκηση και λατρευτική χρήση του χώρου. Η κατάρρευση του θόλου αλλοίωσε τη μορφή του σπηλαίου.

ΣΠΗΛΑΙΟ ΑΓΙΑΣ ΒΑΡΒΑΡΑΣ (λόφος του Τρούτσουλα, δρόμος Φλασκά-Χώρας): Αποτελείται από δύο κύριους χώρους που επικοινωνούν μέσω στενού περάσματος. Ανακαλύφθηκαν σπάνια ευρήματα που αποδεικνύουν τη χρήση του από την πρώιμη Χαλκοκρατία. Πήρε το όνομα του από το ομώνυμο παρακείμενο εκκλησάκι.

ΣΠΗΛΑΙΟ ΔΑΣΚΑΛΙΟ (Βαθύ, λιμάνι Ρίνας- προσβάσιμο μέσω κτιστών σκαλοπατιών):

Ανακαλύφθηκε επιφανειακή κεραμικής που απέδειξε τη χρήση του σπηλαίου για κατοίκηση και λατρεία από τους νεολιθικούς έως τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους και άλλα εντυπωσιακά ευρήματα. Ξεχωρίζουν αγγεία, φιάλες και λίθινος πέλεκυς νεολιθικών χρόνων, πήλινοι ασκοί της Πρώιμης Χαλκοκρατίας, δισκοειδής πήλινος Μεσομινωϊκός Ι – ΙΙ λύχνος και χάλκινο ειδώλιο λατρευτή Νεοανακτορικών Χρόνων.

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ

ΑΓΙΟΙ ΑΠΟΣΤΟΛΟΙ (οροπέδιο Άργους - 12 ος ή και 11 ος αι.): Ιδρύθηκε πιθανώς από τον Όσιο Χριστόδουλο. Είναι ο μεγαλύτερος ναός του μοναστηριακού συγκροτήματος που περιλαμβάνει το παρεκκλήσιο του Οσίου Χριστοδούλου και το εκκλησάκι της Παναγίας Κυράς. Στο εσωτερικό του σώζεται μέρος του τοιχογραφικού διακόσμου του, όπως η ολόσωμη επιβλητική μορφή του Αποστόλου Πέτρου με ράβδο, απ' όπου κρέμονται τα κλειδιά του Παραδείσου (β΄ μισό 12 ου αι.). Κατά τη συνηθισμένη από τα πρώτα βυζαντινά χρόνια πρακτική, η βάση της Αγίας Τράπεζας απαρτίζεται από λίθινο κυλινδρικό επιτύμβιο βωμό ελληνιστικών χρόνων με ανάγλυφα βουκράνια και κριαροκεφαλές και παλαιοχριστιανικό ιωνικό κιονόκρανο. Ενσωματωμένα και διάσπαρτα αρχαιότερα αρχιτεκτονικά μέλη ενισχύουν την αίσθηση ότι στο χώρο υπήρχαν παλαιότερα οικοδομήματα, όπως ελαιοπιεστήριο.

ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙΟ ΌΣΙΟΥ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ Η ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΘΕΟΛΟΓΟΥ (οροπέδιο Άργους) : Μικρό μονόχωρο καμαροσκεπές οικοδόμημα με εντοιχισμένα παλαιοχριστιανικά και ελληνιστικά μέλη, όπως η Αγία Τράπεζα από μαρμάρινο κυλινδρικό ελληνιστικό επιτύμβιο βωμό, όμοιο μ' αυτόν των Αγίων Αποστόλων, με λίθινη πλάκα από πάνω. Βρίσκεται προσκολλημένο στο ναό των Αγ. Αποστόλων άρα είναι μεταγενέστερο.

Παναγιά Κυρά (οροπέδιο Άργους): Μονόχωρος καμαροσκεπής ναός με νάρθηκα με βυζαντινές και μεταβυζαντινές τοιχογραφίες από τους ίδιους αγιογράφους των ναών του Μεγάλου Κάστρου και της Μεταμορφώσεως. Το Ιερό Βήμα χωρίζεται από τον κυρίως ναό με ξύλινο ζωγραφιστό τέμπλο του 1785.

Άγιος Πέτρος (ανατολικά Μονής Αγίων Πάντων): Μικρό μοναστηριακό συγκρότημα που μάλλον αποτελούσε ευρύτερο κτηριακό συγκρότημα κατά τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους.

ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ (Πάνω από ακρωτήριο Αγ. Γεωργίου, θέση Πεζούλες): Μικρό μοναστηριακό συγκρότημα χτισμένο σε τοποθεσία όπου πιθανώς βρισκόταν ναός του Ποσειδώνα και μετέπειτα παλαιοχριστιανική βασιλική. Με βάση διάσπαρτα και εντοιχισμένα αρχιτεκτονικά μέλη, η βασιλική και τα προσκτίσματα της πρέπει να ανήκουν στον 5 ο μ.Χ. αιώνα. Βόρεια του Αγ. Γεωργίου υπάρχουν ερείπια άλλου κτιριακού συγκροτήματος, με καλοδιατηρημένο μεγάλο ορθογώνιο καμαροσκεπές οικοδόμημα, πιθανόν ταφικό.

ΑΓΙΟΙ ΘΕΟΔΩΡΟΙ (περιοχή Βουκολιά): Μικρός ναός του αρχιτεκτονικού τύπου του ελεύθερου σταυροειδούς με τρούλο. Φαίνεται ότι κτίστηκε στους μεσοβυζαντινούς χρόνους στη θέση παλαιοχριστιανικής βασιλικής.

Άγιος Ιωάννης (παραλία Μελιτσάχα, δίπλα στο εκκλησάκι Αγίου Ιωάννη Προδρόμου - 5 ος μ.Χ. αι.): Ερείπια μεγάλης τρίκλιτης παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Προϋπήρχε αρχαίο οικοδόμημα δωρικού ρυθμού, προφανώς λατρευτικό. Τα σωζόμενα μέρη του ναού και διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη αντανακλούν τις αισθητικές-στυλιστικές τάσεις της περιόδου. Υπάρχει ψηφιδωτό καλής ποιότητας στο νάρθηκα.

ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ (κοντά στο Κάστρο Χρυσοχεριάς): Μονόχωρος, καμαροσκεπής με μία είσοδο στη δυτική πλευρά και από δύο κτιστές αντηρίδες στην βόρεια και νότια πλευρά. Το Ιερό Βήμα χωρίζεται από τον κυρίως ναό με κτιστό τέμπλο και η Αγία Τράπεζα βρίσκεται πάνω σε ανεστραμμένη παλαιοχριστιανική βάση κίονα. Ο ναός κοσμείται με τοιχογραφίες Δυτικής τεχνοτροπίας από την περίοδο της Ιπποτοκρατίας (τέλη 15 ου –αρχές 16 ου ) και επιγραφή στα Ελληνικά . Βρίσκεται δίπλα στο νεότερο ναό.

Ανάμεσα στους ναούς που σώζονται σε καλή κατάσταση στο Βαθύ περιλαμβάνονται:

ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΤΟΥ ΤΑΞΙΑΡΧΗ (βόρειο τμήμα του αρχαίου οχυρού του Έμπολα , β΄ μισό 6 ου αι.): M εγάλη τρίκλιτη βασιλική, οικοδομήθηκε με υλικό του οχυρού με καμαροσκεπή πλάγια κλίτη. Διαθέτει τρεις εξωτερικές εισόδους, νάρθηκα, σύνθρονο, και πρόσκτισμα. Το δάπεδο του κεντρικού, άλλοτε ξυλόστεγου κλίτους, καλύπτεται από πολύχρωμο ψηφιδωτό. Όπως συνηθιζόταν στην εποχή, αρχιτεκτονικά μέλη (τρίγλυφα, μετόπες κ.α.) πάρθηκαν από αρχαία κτίσματα, συγκεκριμένα από Ελληνιστικό τάφο Μακεδονικού τύπου. Το εσωτερικό του ναού χρησίμευσε ως τόπος ταφής νεκρών στον κυρίως ναό και στο νάρθηκα κατά τους μεσοβυζαντινούς χρόνους.

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΝΑΫΔΡΙΟ ΤΟΥ ΤΑΞΙΑΡΧΗ (στο νότιο κλίτος της βασιλικής του Ταξιάρχη):

Μικρός ναός με διάφορα ασβεστωμένα παλαιοχριστιανικά αρχιτεκτονικά μέλη στο χώρο του Ιερού Βήματος και τοιχογραφικό διάκοσμο τεσσάρων φάσεων (13 ου και 14 ου αι.) στο αρχικό ανατολικό κτίσμα.

ΠΑΛΑΙΟΠΑΝΑΓΙΑ (ανάμεσα στο οχυρό Έμπολα και το φυλάκιο Φυλακές, αρχές του 6 ου αι.): Η μεγαλύτερή βασιλική στο Βαθύ με τμήματα τοιχογραφιών, εντοίχια ψηφιδωτά, μωσαϊκά στα δάπεδα, ημικυκλική αψίδα, μεγάλη ιερή τράπεζα, απομεινάρια σύνθρονου, συγκρότημα βαπτιστηρίου, διακονικό, κτιστή κλίμακα ανόδου, υδατοδεξαμενή και διάφορα προσκτίσματα. Το α΄ μισό του 7 ου αι. ο χώρος χρησιμοποιείται για ταφές νεκρών μέχρι και τη μεσοβυζαντινή περίοδο. ΒΔ της Παλαιοπαναγιάς υπάρχουν δύο παλαιοχριστιανικά υπέργεια ταφικά κτίσματα και παλαιοχριστιανική λίθινη βάση ελαιοπιεστηρίου.

ΚΥΡΑ ΧΩΣΤΗ (ΝΑ της Ρίνας ανάμεσα στην Αγία Σοφία και το Σταυρό): Bυζαντινός ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, γνωστός από τα χρόνια των αραβικών επιδρομών ως Κυρά – Χωστή. Αποτελείται από τρία διαμερίσματα. Στο ανατολικό διατηρείται πλούσιος ζωγραφικός διάκοσμος. Μέσα κι έξω από το ναό υπάρχουν διάφορα εντοιχισμένα παλαιοχριστιανικά αρχιτεκτονικά μέλη, προφανώς προερχόμενα από παρακείμενη βασιλική.

ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΘΕΟΛΟΓΟΣ Η “ΘΕΟΛΟΓΑΚΙ” (στο δρόμο Πόθια-Βαθύ): Μικρό, μονόχωρο, καμαροσκεπές Βυζαντινό εκκλησάκι. Από τον τοιχογραφικό διάκοσμο του εσωτερικού του σώζεται στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας μόνο μία παράσταση Δέησης με τον Χριστό Παντοκράτορα στη μέση, που ευλογεί με το δεξί, ενώ με το αριστερό κρατά κλειστό κώδικα Ευαγγελίου (13 ος μ.Χ. αι.). Είναι χτισμένο πάνω στα ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής.

Ανάμεσα στους σημαντικότερους νεώτερους ναούς του νησιού (τέλος 19 ου και αρχές 20 ου αι.) περιλαμβάνονται:

ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ (1861): Με τρούλο νησιώτικου τύπου, περίτεχνο βοτσαλωτό, τέμπλο, το Ρολόι του Χαλεπά και αγιογράφηση από σημαντικούς ντόπιους ζωγράφους.

ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΣ (1860-1880, Μαράσι Αγ. Νικολάου) : Μεγαλόπρεπος ναός χτισμένος από δωρεές ναυτικών. Με βαρύτιμα εκκλησιαστικά σκεύη και αγιογράφηση από κορυφαίους ντόπιους ζωγράφους.

ΑΓ. ΣΤΕΦΑΝΟΣ ( Αρχές, 20 ου αι., Μαράσ i Αγ.Στεφάνου): Χτισμένος από δωρεές ναυτικών με ασημένιους τρούλους ρωσικού τύπου.

ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΕΧΑΡΙΤΩΜΕΝΗ (1794, Χώρα) : Εντυπωσιακός τρίκλιτος ναός με πολιτιστική αξία, υπήρξε το κέντρο της επαναστατημένης Καλύμνου. Στηρίζεται στη δεξιά πλευρά του κεντρικού κλίτους σε κιονοστοιχία από το μαρμάρινο Ναό του Απόλλωνα. Διαθέτει σπάνιες φορητές εικόνες.

ΆΓΙΟΣ ΣΑΒΒΑΣ Ο ΕΝ ΚΑΛΥΜΝΩ (δεσπόζει στην πλαγιά με το Σταυρό): Νεόδμητος αλλά πολυτελής ναός με βιτρώ και μάρμαρα. Ο πλούσιος εσωτερικός ζωγραφικός διάκοσμος συνδυάζει ελεύθερα θρησκευτικά θέματα και πορτραίτα αγίων και οσίων με σκηνές από το βίο του Αγίου με μια τεχνική προϊόν συγκρητισμού. Λέγεται ότι μία από τις καμπάνες του είναι η μεγαλύτερη των Βαλκανίων. Το σκήνωμα του Αγίου αποτελεί λαϊκό προσκύνημα για όλους τους Έλληνες.

ΚΑΠΟΙΑ ΑΠΟ ΤΑ ΠΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΤΕΛΕΝΔΟΥ:

ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ (Τέλενδος): Χτίστηκε και ιστορήθηκε από δωρεές ναυτικών στις αρχές του προηγούμενου αιώνα.

ΛΟΥΤΡΩΝΑΣ (Τέλενδος, οικόπεδο Λουλουδιά): Κτιριακό συγκρότημα των παλαιοχριστιανικών χρόνων που απαρτίζεται από επικοινωνούντα διαμερίσματα.

ΛΟΥΤΡΩΝΑΣ ΑΓΙΟΥ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ : Aποτελείται από 3 κύριες αίθουσες.

ΝΑΫΔΡΙΟ ΑΓ. ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ : Μικρός, παλαιοχριστιανικός, μονόχωρος ναός.

ΆΓΙΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ (αρχές 6 ου αι.-554 μ.Χ.): Ο μεγαλύτερος και καλύτερα διατηρημένος παλαιοχριστιανικός ναός της Καλύμνου, στο ρυθμό της τρίκλιτης βασιλικής με εξάπλευρη αψίδα, νάρθηκα και προσκτίσματα. Βεβαιώνει την ακμή του μεγάλου παλαιοχριστιανικού οικισμού της Τελένδου.

ΠΑΛΑΙΑ ΠΑΝΑΓΙΑ (αρχές 6 ου αι.– 554 μ.Χ.): Μεγάλη τρίκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική με τρεις αψίδες, νάρθηκα, βαπτιστήριο, υδατοδεξαμενή και προσκτίσματα (κλιμακοστάσιο, πρόθεση, διακονικό κ.α.).

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Η άναρχη και ακαλαίσθητη δόμηση των δεκαετιών 1960-1980 διακύβευσε τον ιδιαίτερο νησιώτικο αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό χαρακτήρα της Καλύμνου σε σημείο που δύσκολα μπορεί κανείς να μιλήσει για αμιγείς παραδοσιακούς οικισμούς. Παρά ταύτα τόσο στην Πόθια όσο και στη Χώρα διατηρούνται αρκετά παραδοσιακά κτίσματα.

ΠΟΘΙΑ: Η πρωτεύουσα του νησιού εμφανίζει ίσως τη μεγαλύτερη συγκέντρωση νεοκλασικών σπιτιών ανά τ.χλμ. στην Ελλάδα. Μεγάλα, διώροφα, κεραμοσκεπή τα περισσότερα, με εξαιρετικής τέχνης αρχιτεκτονικά και διακοσμητικά μέρη ανήκαν κυρίως σε εύπορους καπεταναίους και εμπόρους και πολλά κατοικούνται ακόμα. Στις λαϊκές γειτονιές της Αγ. Τριάδας, του Αγ. Μάμμα, του Αγ. Νικολάου και της Χώρας συναντά κανείς το παραδοσιακό ανωγοκάτωγο σπίτι. Η φανταχτερή χρωματικότητα και η ιδιαίτερη ρυμοτομία των Μαρασιών (λαϊκές συνοικίες εκατέρωθεν της Πόθιας) αποκαλύπτουν σοφία και οικονομία.

ΜΟΥΣΕΙΑ - ΕΚΘΕΣΕΙΣ - ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ

ΜΟΥΣΕΙΟ ΒΟΥΒΑΛΗ (Αγία Τριάδα): Στεγάζεται στην πολυτελή κεντροευρωπαϊκού αρχιτεκτονικού ρυθμού κατοικία του μεγάλου ευεργέτη Νικόλαου Βουβάλη. Φιλοξενεί λίγα εκθέματα του 19 ου και 20ου αιώνα. Στο νέο, υπό κατασκευή, αρχαιολογικό μουσείο θα στεγαστούν σύντομα σπάνια ευρήματα όπως η «κόρη της Καλύμνου» και ο ελληνιστικός κορμός του Ασκληπιού και πλήθος άλλων αγαλμάτων.

ΝΑΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ (Πόθια, απέναντι από το Δημαρχείο, κτήριο Βουβάλειου Τεχνικής Σχολής): Εκτίθενται η ναυτοσύνη αιώνων και πολλά αντικείμενα της ναυτικής τέχνης και της σπογγαλιείας.

ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΑΛΑΣΣΙΩΝ ΕΥΡΗΜΑΤΩΝ ΒΑΛΣΑΜΙΔΗ (Βλυχάδια): Σπάνια θαλάσσια είδη, εργαλεία και στολές σπογγαλιείας καθώς και ιδιαίτερης αξίας αρχαιολογικά ευρήματα από ναυάγια, τα περισσότερα συλλεγμένα από τους ιδιοκτήτες.

ΚΑΛΥΜΝΙΚΟ ΣΠΙΤΙ (δρόμος προς Βλυχάδια, πριν τον οικισμό Βοθύνοι): Ιδιόκτητος εκθεσιακός χώρος που φιλοξενεί πλήθος αντικειμένων, χρηστικών και λαϊκής τέχνης, και αναπαριστά το εσωτερικό ενός παραδοσιακού σπιτιού του τέλους του 19 ου αι.

ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΡΙΟ «ΑΙ ΜΟΥΣΑΙ» (1904): Από τα παλαιότερα πνευματικά ιδρύματα αυτού του είδους στην Ελλάδα, στεγάζεται σε σύγχρονο κτίσμα με ιωνική πρόσταση, και σήμερα φιλοξενεί τη Δημοτική Βιβλιοθήκη με πολλά σπάνια βιβλία.

ΠΟΛΥΧΩΡΟΣ ΤΕΧΝΗΣ VICTOR HUGO (Θεολόγος): Φιλοξενεί ακριβή αντίγραφα διάσημων έργων της παγκόσμιας ζωγραφικής, αφίσες και περιοδικές εκθέσεις τοπικών και ξένων καλλιτεχνών και αξιόλογες φωτογραφίες.

ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΠΙΚΩΝ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΩΝ (Πόθια, Βουβάλειο Παρθεναγωγείο): Περιοδικά διοργαν ώνεται από την Ένωση Καλλιτεχνών με πίνακες ζωγραφικής, γλυπτά, κεραμικά, υαλουργήματα κ.α.

ΛΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Τα κυριότερα πανηγύρια και δρώμενα του νησιού είναι: Του Αγίου Σάββα του εν Καλύμνω (5/12), των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (Τέλενδος, 21/5), του Αγ. Παντελεήμονα στον Πάνορμο (26 & 27/7) που συγκεντρώνει πιστούς απ' όλη την Ελλάδα και συμμετέχουν στην παραδοσιακή αγρυπνία, το πανηγύρι της Παναγίας Κυράς Ψηλής (15/8), της Παναγίας στον Αργινώντα (15/8) με φαγητό, ποτό και παραδοσιακή μουσική, της Παναγίας στη Τέλενδο (15/8), και στην Πλατεία Χριστού στην Πόθια (ημέρα του Πάσχα) με αναπαράσταση εθίμων της παραδοσιακής σπογγαλιείας, κυρίως του αποχαιρετισμού του σφουγγαρά από την οικογένειά του.

ΛΑΪΚΗ ΤΕΧΝΗ

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ ΚΑΡΝΑΓΙΟ (δρόμος Πόθια-Βαθύ, παραπλεύρως του εργοστάσιου της ΔΕΗ): Ένα από τα ελάχιστα εναπομείναντα παραδοσιακά καρνάγια της Ελλάδας, όπου εμπειρικοί καραβομαραγκοί, που κληροδοτούν την τέχνη τους από πατέρα σε γιο, κατασκευάζουν με τεχνική αρτιότητα και αισθητική παραδοσιακούς τύπους ψαρόβαρκας, μικρά τρεχαντήρια, μέχρι μεγάλες ποντοπόρες τράτες, με τεχνικές που ανάγονται κατά βάση στα Ομηρικά χρόνια!

Σε μικρότερο βαθμό είναι αναπτυγμένη η οικοτεχνία και η μικροτεχνία (υφαντά, μαντήλια τσεμπέρια, γκλίτσες βοσκού, στιβάνια, μουσικά όργανα-τσαμπούνες, μικρογραφίες καραβιών κ.α.).

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ

Το Καλύμνικο μέλι παράγεται από τους κλασσικούς τουλάχιστον χρόνους και αναφέρεται από τον Παυσανία ως ένα από τα καλύτερα της αρχαιότητας για τη θυμαρίσια γεύση του και για τις θεραπευτικές του ιδιότητες.

Άλλα χαρακτηριστικά προϊόντα είναι η παραδοσιακή κρίθινη κουλούρα (πανάρχαιο αρτοποίημα, βάση της περίφημης σαλάτας «μυρμιζέλι»), φρέσκια μυζήθρα από γάλα ντόπιων αιγοπροβάτων που παράγεται στο γραφικό Βαθύ και στο αγροτικό Άργος, το γλυκό κόκκινο κρασί που μοιάζει με visanto , το κρασί του Λάουρα στον Αγ. Μάμμα και εκλεκτό λάδι.

Το κείμενο είναι από την ιστοσελίδα www.tedkd.gr/kalymnos.htm και περιλαμβάνει πολλά και ενδιαφέροντα πράγματα. Επισκεφθείτε την.