Οι πανδημίες γρίπης ανά τους αιώνες
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ανακήρυξε σε πανδημία τον κορωνοϊό. Ανά τους αιώνες έχουν καταγραφεί πανδημίες γρίπης οι οποίες αποδεκάτισαν εκατομμύρια κόσμο. Η ThessNews καταγράφει τις πιο «φονικές» πανδημίες γρίπης από τον μεσαίωνα μέχρι τις μέρες μας.
Η γρίπη δεν είναι φαινόμενο του 20ου αιώνα όπως οι περισσότεροι θα έχουν ως σημείο αναφοράς την φονική ισπανική γρίπη που θέρισε περίπου 50 εκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως την περίοδο 1918-1919.
Η «γρίπη» είναι δάνειο από την γαλλική λέξη grippe - αγγλικά grip- που σημαίνει αρπάζω, πιάνω και ονομάσθηκε influenza το 1357, ιταλικός όρος που σημαίνει επιρροή διότι τότε πίστευαν ότι οι ασθένειες προκαλούνταν από την επίδραση των άστρων στον οργανισμό μας.
Από την αρχαιότητα
Επιδημίες που είχαν όμοια χαρακτηριστικά με την γρίπη καταγράφονται από την αρχαιότητα.
Το 415 π.Χ σύμφωνα με τον Διόδωρο τον Σικελό, μια επιδημία με όμοια χαρακτηριστικά της γρίπης αποδεκάτισε τον Αθηναϊκό στρατό στη Σικελία. Σύμφωνα με τους ιστορικούς η επιδημία αυτή συνέβαλε στην πτώση της πόλης- κράτους των Αθηνών το 404 π.Χ.
Για πρώτη φορά η γρίπη περιγράφεται με επιστημονικά κριτήρια από τον Ιπποκράτη το 412 π.Χ. Έκτοτε η γρίπη έχει απασχολήσει μέχρι σήμερα τους επιστήμονες οι οποίοι ανά τους αιώνες είχαν να αντιμετωπίσουν 12 πανδημίες γρίπης. Σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές 31 πιθανές πανδημίες, 12 αποδεδειγμένες και οι 3 καταγεγραμμένες τον 20ο αιώνα.
Η πρώτη πανδημία γρίπης εμφανίζεται το 16ο αιώνα
Η πρώτη πανδημία γρίπης καταγράφεται το 1580 μ.Χ και έχει την μορφή οξείας αναπνευστικής νόσου. Εξαπλώνεται παγκόσμια και προσβάλλει το 90% του πληθυσμού σε Ασία, Αφρική, Ευρώπη και Αμερική. Οι γιατροί αντιμετωπίζουν τους ασθενείς προκαλώντας τους αιμορραγία και ίσως για αυτό, σύμφωνα με τις πηγές, η θνησιμότητα ήταν τόσο μεγάλη.
Από τον 16ο αιώνα και μετά οι πανδημίες της γρίπης σημειώνονται με περιοδικότητα 10-30 χρόνια, περίπου 3 πανδημίες κάθε αιώνα.
Στις χώρες όπου ξεκινούν οι πανδημίες, όπως στην Κίνα, καταγράφεται μεγάλος πληθυσμός και συμβίωση ανθρώπων και ζώων. Οι επιστήμονες παρατηρούν ότι από τον γενετικό ανασυνδυασμό ιών του ανθρώπου και του ζώου προκύπτουν νέοι ιοί.
Πανδημίες γρίπης αναφέρονται στις περιόδους 1729-1730, 1732-1733, 1781-1782, 1830, 1833-1834, 1847-1848.
Η πρώτη Ασιατική γρίπη εκδηλώνεται την περίοδο 1889 – 1890. Ξεκίνησε τον Μάιο του 1889 στην Μπουχάρα του Ουζμπεκιστάν και μέσα σε πέντε μήνες εξαπλώνεται ως τον Καύκασο. Πολύ γρήγορα μεταδόθηκε σε Βόρεια και Νότια Αμερική, Ινδία και Αυστραλία. Το στέλεχος του ιού ήταν το Η2Ν8, επιθετικό και με πολύ υψηλό δείκτη θνησιμότητα με αποτέλεσμα περίπου ένα εκατομμύριο άνθρωποι να χάσουν την ζωή τους.
Η φονική γρίπη του 20ου αιώνα
Η φονική γρίπη του 1918-1919, η Ισπανική γρίπη, καταγράφεται ως η σοβαρότερη απ όλες τις πανδημίες στην νεώτερη ιστορία.
Κατά την διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου πολέμου, παρουσιάζονται τα πρώτα κρούσματα σε στρατιωτικό κέντρο εκπαίδευσης των ΗΠΑ, στο στρατόπεδο Φούνστον του Κάνσας και από εκεί οι στρατιώτες μεταφέρουν τον ιό σε όλη την Ευρώπη.
Η γρίπη ονομάζεται «πυρετός της Φλάνδρας» και προσβάλει διαδοχικά την Γαλλία, τη Μεγάλη Βρετανία, την Ισπανία την Ελβετία την Ιταλία, την Γερμανία και την Ρωσία με αποτέλεσμα μέσα σε λίγους μήνες να μολύνει το 2,5-5% του πληθυσμού. Η ασυνήθιστα φονική γρίπη προσβάλλει κυρίως ηλικιακές ομάδες 25-35 ετών και επιδεινώνει παθολογικές καταστάσεις όπως η φυματίωση, η ιλαρά, η βρογχίτιδα και τις καθιστά θανατηφόρες. Μέσα σε αυτήν την πανδημία η απομόνωση των ασθενών δεν μπορεί να επιτευχθεί και μέσα σε λίγους μήνες η ισπανική γρίπη εξόντωσε πάνω από το 1,5-2% του παγκόσμιου πληθυσμού δηλαδή πάνω από 30 εκατομμύρια ανθρώπους.
Οι Εσκιμώοι στην Αλάσκα αποδεκατίζονται, στις ΗΠΑ καταγράφονται 600.000 θύματα, στην Γαλλία 400.000 και στο Ηνωμένο Βασίλειο 200.000. Στην Ινδία ο αριθμός των θυμάτων έφτασε τα 20 εκατομμύρια.
Σύμφωνα με άλλες εκτιμήσεις είχε 40-50 εκατομμύρια θύματα παγκοσμίως.
Η ισπανική γρίπη ήταν στέλεχος του ιού Η1Ν1 το οποίο με βάση τα τελευταία δεδομένα, αναδύθηκε από τα πτηνά. Ιστολογικά και βακτηριολογικά στοιχεία αποδεικνύουν ότι η μεγάλη πλειονότητα των θανάτων σ’ αυτήν την πανδημία δεν ήταν αποτέλεσμα του ιού της γρίπης αυτού καθαυτού αλλά δευτερογενούς πνευμονίας από κοινά παθογόνα μικρόβια (πνευμονιόκοκκος , στρεπτόκοκκος Α).
1957-1958:2 εκατομμύρια πέθαναν από την Ασιατική γρίπη
Το 1957 εκδηλώνεται η Ασιατική γρίπη η οποία επηρεάζει σχεδόν όλες τις χώρες και προκαλεί πανδημία. Ανιχνεύεται στην Κίνα τον Φεβρουάριο του 1957 και εξαπλώνεται ως τον Ιούνιο στις ΗΠΑ. Μόνο στις ΗΠΑ καταγράφονται από την γρίπη 70.000 θάνατοι. Σε όλο τον κόσμο κόστισε την ζωή σε δυο εκατομμύρια ανθρώπους.
1968: εκδηλώνεται η γρίπη του Hong- Kong
Η γρίπη του Hong- Kong, η τρίτη μεγαλύτερη πανδημία του αιώνα ξεσπά το 1968, ανιχνεύεται στο Hong –Kong τo στέλεχος του ιού Η3Ν2 και εξαπλώνεται το ίδιο έτος στις ΗΠΑ. Μόνο στις ΗΠΑ πεθαίνουν 34.000 άνθρωποι, ενώ σε παγκόσμια κλίμακα αποδεκατίζει ένα εκατομμύριο άτομα.
Στις 11 Ιουλίου του 2009 έχουμε μια νέα γρίπη που χαρακτηρίστηκε ως η γρίπη των χοίρων. Ονομάστηκε έτσι διότι αυτός ο νέος ιός έμοιαζε αρκετά με τον ιό που προσβάλλει τους χοίρους. Πρόκειται για τον ίδιο ιό Α(Η1Ν1) που προκάλεσε την φονική γρίπη του 1918. Ο νέος ιός πρωτοαναγνωρίστηκε σε 2 παιδιά από την Καλιφόρνια που είχαν επιστρέψει από ταξίδι στο Μεξικό. Πολύ γρήγορα εντοπίσθηκαν και άλλα κρούσματα στην περιοχή του Μεξικού.
Μεταξύ των περιόδων αυτών που εκδηλώθηκαν οι μεγάλες επιδημίες ή πανδημίες της γρίπης, υπήρξαν και πολλές μικροεπιδημίες οι οποίες προκάλεσαν λιγότερους θανάτους όπως:
Η γρίπη των χοίρων που εκδηλώθηκε στις ΗΠΑ τα έτη 1976, 1986, 1988 και το 1993 στην Ολλανδία.
Η γρίπη των πουλερικών, εκδηλώθηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο το 1995, το 1997 και 2003 στο Hong-Kong και το 2004 στο Βιετνάμ.
Η γρίπη της πάπιας του Πεκίνου το 2013.
ΘΕΟΔΩΡΑ ΚΑΡΑΚΙΟΥΛΑΧ || karakioulach@gmail.com
Οι φονικές πανδημίες ανά τους αιώνες
Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις εκείνες όπου η ανθρωπότητα δοκιμάστηκε στο διάβα του χρόνου από ταχέως μεταδιδόμενες και θανατηφόρες επιδημικές νόσους όπως η σύγχρονη COVID-19, που προκαλείται από τον κοροναϊό SARS-CoV-2
Ο ιός Έμπολα εμφανίστηκε πρώτη φορά το 1976 σε ένα χωριό κοντά στον ποταμό Έμπολα της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό και συγχρόνως στο Σουδάν
Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις εκείνες όπου η ανθρωπότητα δοκιμάστηκε στο διάβα του χρόνου από ταχέως μεταδιδόμενες και θανατηφόρες επιδημικές νόσους όπως η σύγχρονη COVID-19, που προκαλείται από τον κοροναϊό SARS-CoV-2.
Μάλιστα, ορισμένες από αυτές τις επιδημικές νόσους εξελίχθηκαν σε πανδημίες (δηλαδή, επιδημίες που εξαπλώνονται πολύ γρήγορα και προσβάλλουν ολόκληρο τον πληθυσμό συγκεκριμένης περιοχής), οι οποίες προκάλεσαν τεράστιες ανθρώπινες απώλειες και επηρέασαν καθοριστικά το ρου της ανθρώπινης ιστορίας.
Ο λοιμός των Αθηνών
Η πρώτη τέτοια πανδημία κατεγράφη το 430 π.Χ., κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, στην πόλη-κράτος των Αθηνών.
Ο αποκληθείς λοιμός των Αθηνών, η πανώλη που χτύπησε την Αθήνα η οποία τελούσε υπό πολιορκία, προκάλεσε το θάνατο πολλών κατοίκων της πόλης, μεταξύ αυτών και του σπουδαίου Περικλή.
Η πανώλη του Ιουστινιανού
Μια άλλη σημαντική επιδημική έκρηξη κατά την αρχαιότητα ήταν η λεγόμενη πανώλη του Ιουστινιανού τον 6ο αιώνα μ.Χ.
Η εν λόγω βουβωνική πανώλη προκάλεσε το θάνατο εκατομμυρίων ανθρώπων και επέφερε σοβαρά οικονομικά πλήγματα στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.
Η ευλογιά
Αρκετούς αιώνες αργότερα, κατά τους Μεσαιωνικούς Χρόνους, έκανε την εμφάνισή της στην ευρωπαϊκή ήπειρο η ευλογιά, βαριά λοιμώδης νόσος, η οποία είχε υψηλότατο ποσοστό θνησιμότητας και παρέμεινε κύρια αιτία θανάτου έως και το 18ο αιώνα.
Η ευλογιά είναι μια από τις περισσότερο επικίνδυνες και θανατηφόρες ιογενείς μεταδοτικές ασθένειες που υπάρχουν.
Η Ισπανική Γρίπη
Στις αρχές του 20ού αιώνα, και πιο συγκεκριμένα το 1918, ξέσπασε μια πανδημία γρίπης από την οποία έμελλε να χάσουν τη ζωή τους 40 και πλέον εκατομμύρια άνθρωποι ανά την υφήλιο.
Τα πρώτα κρούσματα της λεγόμενης Ισπανικής Γρίπης κατεγράφησαν στη Γαλλία τον Απρίλιο του 1918, ενώ ακολούθησαν περιστατικά σε Ιταλία, Μεγάλη Βρετανία, ΗΠΑ και Γερμανία.
Τον Ιούνιο του ίδιου έτους η πανδημία εξαπλώθηκε στις Ινδίες, τον Ιούλιο στη Νέα Ζηλανδία και τον Αύγουστο στη Νότια Αφρική.
Η Γρίπη του Χονγκ Κονγκ
Ύστερα από μισόν αιώνα, το 1968, η ανθρωπότητα επλήγη από την αποκαλούμενη Γρίπη του Χονγκ Κονγκ (ιός γρίπης Η3Ν2).
Οι ανθρώπινες απώλειες της εν λόγω γρίπης, που προσέβαλε ταχύτατα έναν τεράστιο αριθμό ανθρώπων λόγω και των αεροπορικών μετακινήσεων, ανήλθαν στο ένα εκατομμύριο.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η πανδημία της Γρίπης του Χονγκ Κονγκ ήταν εκείνη που ανέδειξε πρώτη φορά τη σημασία της παρασκευής εμβολίων κατά των επικίνδυνων ιών.
Το AIDS
Το 1981 εμφανίστηκαν τα πρώτα κρούσματα του AIDS (Acquired Immune Deficiency Syndrome), του Συνδρόμου της Επίκτητης Ανοσοανεπάρκειας, που προκαλείται από τον ιό HIV, τον ιό της Ανθρώπινης Ανοσοανεπάρκειας (HIV, Human Immunodeficiency Virus).
Ως γνωστόν, η νόσος αυτή, που μεταδίδεται μεταξύ άλλων μέσω της σεξουαλικής επαφής, του τοκετού, του θηλασμού και των μεταγγίσεων μολυσμένου αίματος, εξακολουθεί και σήμερα να επιφέρει ανθρώπινες απώλειες.
Από το 1981 έως σήμερα 75 εκατομμύρια άνθρωποι ήταν φορείς του HIV και περίπου 32 εκατομμύρια έχασαν τη ζωή τους.
Αν και δεν υπάρχει πλήρης θεραπεία για την HIV λοίμωξη, ο συνδυασμός αντιρετροϊκών φαρμάκων, αν χρησιμοποιηθεί σωστά, μπορεί να σταματήσει την εξέλιξη του AIDS και να επιτρέψει στα πάσχοντα άτομα να ζήσουν μια φυσιολογική ζωή για όσο διάστημα λαμβάνουν τα φάρμακα.
Το SARS
Στις αρχές του 21ου αιώνα, κατά τα έτη 2002-2003, έκανε την εμφάνισή του το SARS (Severe Acute Respiratory Syndrome, Σοβαρό Οξύ Αναπνευστικό Σύνδρομο), ασθένεια που προκαλείται από κοροναϊό ο οποίος παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με τον κοροναϊό SARS-CoV-2.
Η εν λόγω επιδημία ξεκίνησε από επαρχία της Κίνας και εξελίχθηκε σύντομα σε παγκόσμια πανδημία.
Απλώθηκε σε 26 χώρες, προσέβαλε πάνω από 8.000 ανθρώπους και στοίχισε τη ζωή σε 774 εξ αυτών.
Οι επιπτώσεις του SARS περιορίστηκαν δραστικά λόγω της ταχείας αντίδρασης των υγειονομικών Αρχών σε παγκόσμιο επίπεδο.
Η Γρίπη των Χοίρων
Λίγο αργότερα, κατά τα έτη 2009-2010, μια νέα μορφή γρίπης, η αποκληθείσα Γρίπη των Χοίρων, που προκλήθηκε από τον ιό Η1Ν1, έμελλε να προσβάλει δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπους σε όλον τον κόσμο και να προκαλέσει εκατοντάδες χιλιάδες θανάτους (σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις, 500.000 και πλέον).
Η επιδημική αυτή νόσος, όπως μαρτυρά και η ονομασία της, ξεκίνησε από γουρούνια που είχαν επαφή με ανθρώπους.
Ο Η1Ν1 φανέρωσε στην επιστημονική κοινότητα πόσο γρήγορα μπορεί να εξελιχθεί ένας ιός σε πανδημία κατά τον 21ο αιώνα.
Η νόσος του Έμπολα
Άκρως θανατηφόρα αποδείχθηκε, τέλος, μια ακόμη ιογενής λοίμωξη πριν από λίγα χρόνια, ο αιμορραγικός πυρετός Έμπολα.
Η σοβαρή αυτή επιδημική νόσος προσβάλλει ανθρώπους και άλλα πρωτεύοντα θηλαστικά (π.χ., πιθήκους, γορίλες, χιμπατζήδες).
Ο ιός Έμπολα εμφανίστηκε πρώτη φορά το 1976 σε ένα χωριό κοντά στον ποταμό Έμπολα της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό και συγχρόνως στο Σουδάν.
Η προέλευση του ιού είναι άγνωστη, ωστόσο «αποθήκη» του ιού στη φύση θεωρούνται ορισμένα είδη φρουτοφάγων νυχτερίδων που ενδημούν στην Αφρική.
Δεν υπάρχει προς το παρόν ειδικό εμβόλιο ή θεραπεία για την ασθένεια που προκαλεί ο ιός Έμπολα, αν και πολλές επιστημονικές ομάδες ανά τον κόσμο αναπτύσσουν και χορηγούν σε πειραματικό επίπεδο διάφορα θεραπευτικά σχήματα.
Σε κάθε περίπτωση, η αγωγή είναι σήμερα υποστηρικτική και συμπτωματική.
Μαύρη πανώλη
Με τον όρο µαύρη πανώλη ή µαύρος θάνατος αναφέρεται η πανδημία των ετών 1348 - 1353, η οποία ήταν από τις πλέον καταστροφικές στην παγκόσμια ιστορία. Ο συνολικός ανθρώπινος απολογισμός της, υπολογίζεται σε 100 έως 200 εκατομμύρια νεκρούς στην Ευρώπη και στην Ασία. Μάλιστα εκτιμάται ότι μείωσε τότε τον παγκόσμιο πληθυσμό από 450 εκατομμύρια σε 350 - 375 εκατομμύρια.
Οι πρώτες επίσημες καταγραφές της πανδημίας ξεκίνησαν τον Οκτώβριο του 1347, όταν γενοβέζικα εμπορικά πλοία από το λιμάνι της Κάφφας στην Μαύρη Θάλασσα, που προσέγγισαν το λιμάνι της Μεσσήνης στη Σικελία, γεμάτα ετοιμοθάνατους και νεκρούς, μετέφεραν στην Ευρώπη την ασθένεια της πανώλης. Η ασθένεια αυτή είχε δύο μορφές: τη βουβωνική (ή σηψαιμική) και την πνευμονική. Μεταδιδόταν ακαριαία και βοηθούμενη από τις κακές συνθήκες υγιεινής, την έλλειψη ιατρικών γνώσεων της εποχής και τις επακόλουθες δεισιδαιμονικές προλήψεις, στις αρχές του 1348 είχε ήδη διαδοθεί από την Ιταλία, σε όλη την κεντρική Γαλλία, μέχρι τον χειμώνα του ιδίου έτους στην νότια Αγγλία και στη συνέχεια στις Κάτω Χώρες. Συνέπεια της επιδημίας ήταν να χαθεί σχεδόν το ένα τρίτο του πληθυσμού της Ευρώπης. Η επιδημία ξαναχτύπησε και στα επόμενα χρόνια του 14ου αιώνα, με μικρά χρονικά διαλείμματα, αναιρώντας έτσι ολοκληρωτικά την δημογραφική αύξηση που είχε σημειωθεί στα μέσα του 13ου αιώνα και ο παγκόσμιος πληθυσμός επανήλθε στα επίπεδα πριν το 1347 μόλις τον 17ο αιώνα.
Πανδημία
Η πανδημία προκλήθηκε πιθανώς από το εντεροβακτήριο Yersinia pestis, που ενδημεί σε πληθυσμούς της κεντρικής Ασίας. Η δημοφιλέστερη θεωρία για την έναρξή της είναι ότι προήλθε από τις στέππες της Μογγολίας, μέσω σταυροφόρων που επέστρεφαν από την Μέση Ανατολή, αν και υπάρχει επίσης η άποψη ότι προήλθε από τη βόρεια Ινδία. Πιθανώς μεταφέρθηκε από τις μογγολικές στρατιές και εμπόρους που ακολουθούσαν το δρόμο του μεταξιού. Υπάρχει η εκδοχή να ξεκίνησε λίγο μετά από το 1200 στα Ιμαλάια.
Η Ευρώπη πριν την πανδημία
Πολυάριθμοι παράγοντες οδήγησαν τον πληθυσμό της Ευρώπης να τετραπλασιαστεί από το 900 ως το 1300. Αυτό επιτεύχθηκε με εκχερσώσεις και αποξηράνσεις, καθώς και με την ίδρυση νέων πόλεων ή την ανάπτυξη των παλαιών. Οι περισσότερο αναπτυγμένες περιοχές της Ευρώπης βρίσκονταν στην νότια Αγγλία, στη βόρεια Γαλλία και ιδιαίτερα στις κοιλάδες του Σηκουάνα και του Λίγηρα, γύρω από το Παρίσι, στην κοιλάδα του Ρήνου, στην Φλάνδρα και τις Κάτω Χώρες και, τέλος, στη βόρεια Ιταλία από την κοιλάδα του Πάδου ως τη Ρώμη. Αυτές οι περιοχές ήταν περισσότερο πυκνοκατοικημένες σε αντίθεση με την υπόλοιπη Ευρώπη, ενώ εδώ βρίσκονταν και οι μεγαλύτερες πόλεις.
Η ευρωπαϊκή κοινωνία πριν το 1300 διέθετε εξοπλισμένα πανεπιστήμια, ανέγειρε επιβλητικούς γοτθικούς καθεδρικούς ναούς, και γενικώς βίωνε μια λογοτεχνική και καλλιτεχνική περίοδο άνθησης.
Ενώ η διδασκαλία της θεολογίας και της φιλοσοφίας έπαιζε σπουδαίο ρόλο, αντιθέτως σχεδόν κανένα ενδιαφέρον δεν δινόταν στις φυσικές επιστήμες. Οι λιγοστές γνώσεις χημείας έβρισκαν πρόσφορο έδαφος μόνο στην αλχημεία· οτιδήποτε ήταν τότε γνωστό σχετικά με την αστρονομία χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά και μόνο για αστρολογία και μαντεία. Ιδιαίτερα η ιατρική ήταν ελάχιστα ανεπτυγμένη, κανείς δεν γνώριζε τότε ούτε την προέλευση των ασθενειών, ούτε τα πιθανά μέτρα αντιμετώπισης τους. Αντιθέτως η μεσαιωνική κοινωνία κατείχε μη ιατρικές απαντήσεις σε ό,τι αφορούσε τις επιδημίες γενικότερα - προσευχή και εξιλέωση, καραντίνα των αρρώστων και φυγή των υγιών ατόμων.
Ήδη πριν την εμφάνιση της πανώλης συνέβησαν κρίσιμες εξελίξεις. Από το 1290 πολλές περιοχές της Ευρώπης επλήγησαν από διαρκείς λιμούς, κατά κύριο λόγο εξαιτίας μιας περιοδικής ψύχρανσης του κλίματος, που ονομάστηκε Μικρή Εποχή Παγετώνων και διήρκεσε τέσσερις αιώνες. Επιπλέον το 1339 και το 1340 έκαναν την εμφάνιση τους στις ιταλικές πόλεις διάφορες επιδημίες, που είχαν ως άμεσο αποτέλεσμα την αύξηση της θνησιμότητας. Κάτω από αυτές τις συνθήκες ξέσπασε από το 1347 στα λιμάνια της Μεσογείου η μεγάλη πανώλη.
Προέλευση της πανδημίας και εξάπλωση
Σχεδόν έξι αιώνες μετά την τελευταία μεγάλη πανευρωπαϊκή πανδημία πανώλης, ξεσπά ξανά εμφανώς το 1331 στην αυτοκρατορία της Κίνας.
Το 1338 ή το 1339 η επιδημία έφτασε την χριστιανική κοινότητα της Ασσυριακής Εκκλησίας στη λίμνη Υσυκόλ στην Κιργιζία. Το 1345 άρχισαν τα πρώτα συμπτώματα στην πόλη Σαράι στον κάτω ρου του Βόλγα και πολύ σύντομα στην Κριμαία. Το 1346 αρρώστησαν και οι πρώτοι κάτοικοι του Αστραχάν.
Παράλληλα, το ίδιο έτος, η ασθένεια έφτασε στα σύνορα της τότε Ευρώπης: η Χρυσή Ορδή πολιορκούσε την από τους Γενοβέζους κρατούμενη πόλη Κάφα, που βρίσκεται στην Κριμαία. Μαζί με τη Χρυσή Ορδή ήρθε και η πανώλη. Υπάρχουν αναφορές πως οι πολιορκητές έδεναν πτώματα ανθρώπων που υπέκυψαν από την πανώλη, πάνω σε καταπέλτες και εν συνεχεία τα εκσφενδόνιζαν μέσα στην πολιορκημένη πόλη. Αν και οι κάτοικοι της Κάφα έριξαν όλα αυτά τα πτώματα κατευθείαν στη θάλασσα, ωστόσο μπορεί κανείς εύκολα να καταλάβει πως η πανώλη πέρασε στους κατοίκους της Κάφα.
Με την προώθηση της πανώλης στην Κάφα η ασθένεια κατέληξε στο πολυδιακλαδωμένο εμπορικό δίκτυο των Γενοβέζων, το οποίο εκτεινόταν σε όλη την Μεσόγειο. Μεταφερόμενη με καράβια, η πανώλη χτύπησε το 1347 την Κωνσταντινούπολη, το Κάιρο και την Μεσσήνη στη Σικελία. Από αυτά τα μέρη εξαπλώθηκε στα επόμενα τέσσερα χρόνια σε όλη την υπόλοιπη Ευρώπη:
Με πλοία, των οποίων τα πληρώματα ήταν μολυσμένα, ο παθογόνος οργανισμός της ασθένειας μεταφέρθηκε από την Γένοβα στη Μασσαλία, από όπου η πανώλη ακολούθησε τον ρου του Ροδανού. Τον Αύγουστο του 1348 η επιδημία έφτασε και στην Αβινιόν, στη νότια Γαλλία, η οποία εκείνη τη περίοδο ήταν η έδρα του Πάπα. Το Παρίσι άρχισε να επηρεάζεται από τον Μαύρο Θάνατο ήδη από τον Μάιο του ίδιου έτους.
Από τη Βενετία η πανώλη πέρασε το ανατολικό τμήμα των Άλπεων και έφτασε στην Αυστρία. Στη ραγδαία προέλαση της πανδημίας δεν γλίτωσε ούτε η Βιέννη.
Στη Γερμανία, τη Νορβηγία, τη Σουηδία και την Ιρλανδία η πανώλη έκανε την πρώτη της εμφάνιση το 1349.
Για να μειώσουν τον κίνδυνο μετάδοσης της πανώλης, όλα τα καράβια από το 1347 και μετά απομονώνονταν για 40 μέρες (καραντίνα, από τα γαλλικά «une quarantaine de jours» = 40 μέρες).
Δημογραφικές και πολιτικές επιπτώσεις
Εκτιμάται πως περίπου 20 με 25 εκατομμύρια άνθρωποι, το ένα τρίτο του τότε ευρωπαϊκού πληθυσμού, έπεσαν θύματα της καταστροφικής πανδημίας. Για τον αριθμό των θυμάτων στην Ασία και την Αφρική δεν υπάρχουν πηγές. Οποιοιδήποτε αριθμοί αναφέρονται, πρέπει να μην θεωρούνται εντελώς βάσιμοι, καθώς τότε λόγω της φρίκης και της απελπισίας τους οι άνθρωποι ανέβαζαν τον αριθμό των νεκρών πολύ ψηλά. Για παράδειγμα οι χρονογράφοι της εποχής αναφέρουν πως ο αριθμός των θυμάτων στην Αβινιόν ήταν 120.000, την ίδια στιγμή που η πόλη εκείνη τη περίοδο δεν μετρούσε πάνω από 50.000 κατοίκους.
Πολύ πιο έντονα απ' ό,τι στους αριθμούς, η καταστροφική μανία της πανώλης απεικονίζεται σε μεμονωμένα χρονικά: Ο ιστοριογράφος της Σιένα Ανιόλο ντι Τούρα (Agnolo di Tura), στην βόρεια Ιταλία, αναφέρει πως δεν υπήρχε κανείς πρόθυμος να θάψει τους νεκρούς, ακόμη και τα ίδια τα πέντε παιδιά του. Ο Τζων Κλιν (John Clyn), τελευταίος επιζήσας μοναχός ενός ιρλανδικού μοναστηριού, έγραψε λίγο πριν πεθάνει πως ελπίζει να υπάρχει έστω και ένας άνθρωπος που θα βγει αλώβητος από την πανώλη, για να συνεχίσει το δικό του χρονικό. Στη Βενετία από τους 24 συνολικά γιατρούς πέθαναν οι 20, στο Αμβούργο από τους 21 δημοτικούς συμβούλους οι 16. Στο Λονδίνο μετά τον θάνατο του αρχιεπισκόπου του Καντέρμπερι, πέθανε και ο υποψήφιος διάδοχος του, και αμέσως μετά και ο επόμενος στη σειρά. Στη Γαλλία υπέκυψε στη πανώλη πάνω από το ένα τρίτο των βασιλικών συμβολαιογράφων, ενώ στην Αβινιόν το ένα τρίτο των καρδιναλίων βρήκε τραγικό θάνατο.
Ο Μαύρος Θάνατος άφησε ωστόσο κάποιες περιοχές της Ευρώπης σχεδόν ανέπαφες από το καταστροφικό πέρασμα του: μεγάλα τμήματα του Βελγίου και της Πολωνίας, αλλά και η Πράγα δεν επηρεάστηκαν καθόλου την ίδια στιγμή που ολόκληρα κομμάτια γης σε άλλες περιοχές ερημώθηκαν κυριολεκτικά. Ενώ το Μιλάνο γλίτωσε από την πανώλη, αντιθέτως στην Φλωρεντία πέθαναν τα 4/5 του πληθυσμού της πόλης. Όσον αφορά τη Γερμανία, παρόλο που οι επιπτώσεις της πανώλης ήταν σημαντικά μικρότερες σε σχέση με την Ιταλία και την Γαλλία, δεν έλειψαν οι μαζικοί θάνατοι, όπως στη Βρέμη, το Αμβούργο και την Κολωνία.
Μετά την πανδημία πανώλης χρειάστηκαν 3 αιώνες για να επανέλθει ο ευρωπαϊκός πληθυσμός στα επίπεδα πριν από την πανδημία - μόλις τον 17ο αιώνα συνέβη αυτό.
Η αντίδραση των γιατρών
Οι λιγοστοί γιατροί της εποχής σήκωσαν τα χέρια ψηλά στην αινιγματική για αυτούς ασθένεια. Οι γνώσεις που κατείχαν ήταν σχεδόν αποκλειστικά αστρολογικές, ενώ ιατρικές γνώσεις αντλούσαν από τον Ιπποκράτη και τον Γαληνό. Κανείς δεν φανταζόταν τότε ότι η επιδημία μπορούσε να εξαπλώνεται μέσω μόλυνσης από τα ζώα στους ανθρώπους. Επικρατούσε πλήρης άγνοια. Αντιθέτως θεωρούσαν πως η πανώλη προήλθε από την Ασία από μολυσμένους ανέμους με ανυπόφορη οσμή ή πως η ασθένεια προερχόταν από αναθυμιάσεις και ατμούς από το κέντρο της Γης.
Εντελώς σκοταδιστικές και άτοπες συμβουλές κυριαρχούσαν. Έτσι για παράδειγμα έπρεπε κανείς να ανοίγει τα παράθυρα εκείνα που κοιτούσαν προς τον βορρά, ο ύπνος κατά τη διάρκεια της ημέρας ήταν απαγορευμένος. Ζεστό και υγρό κλίμα μαζί με νοτίους ανέμους θεωρούνταν πολύ επικίνδυνος συνδυασμός, όπως επίσης και ο αέρας πάνω από λιμνάζοντα νερά και έλη. Η πανώλη ελκυόταν από την ομορφιά νεαρών κοριτσιών, πίστευαν. Και όμως πέθαιναν περισσότεροι άντρες απ' ό,τι γυναίκες, καθώς και περισσότεροι νέοι απ' ό,τι ηλικιωμένοι.
Μερικές από τις «θεραπείες» που εξασκούνταν κατά τη διάρκεια της πανδημίας ήταν οι ακόλουθες:
Κάψιμο φλοιών κυδωνιών και κορμών λάχανων.
Κάψιμο ευωδών ξύλων μέσα στις καλύβες.
Βράσιμο του νερού και στη συνέχεια ψήσιμο του κρέατος.
Αποχή από τη σεξουαλική πράξη.
Εφαρμογή πολλών αφαιμάξεων.
Πολλοί γιατροί το έβαζαν στα πόδια μπροστά στην τρομακτική ασθένεια. Όταν έφευγαν τρομοκρατημένοι, θεωρούνταν δειλοί, ενώ από την άλλη, όταν παρέμειναν θεωρούνταν φιλάργυροι. Το μοναδικό ιατρικό καθήκον τους ήταν να ενθαρρύνουν τους ασθενείς σε συνεχείς εξομολογήσεις. Παράλληλα, το συχνότερο μέσο που χρησιμοποιούσαν κατά της πανώλης ήταν το κάψιμο αρωματικών ουσιών. Έτσι ο πάπας Κλήμης ΣΤ΄ πέρασε την περίοδο της πανώλους στην Αβινιόν μεταξύ δύο μεγάλων εστιών φωτιάς, που έκαιγαν ανελλιπώς στο δωμάτιο του, και υποτίθεται ότι κρατούσαν μακριά την πανώλη.
Σε ευρύτερη σκοπιά η πανώλης έδρασε ως κατασταλτικός παράγοντας όσον αφορά την εμπιστοσύνη των γιατρών στην ιατρική του Γαληνού. Πλέον άρχισε δειλά δειλά η ανατομική εξέταση του ανθρωπίνου σώματος, πολύ περισσότερο απ' ό,τι πριν την πανδημία και έγινε έτσι το πρώτο βήμα στην ανάπτυξη της σύγχρονης ιατρικής και της εμπειρικής επιστήμης.
Η πανώλη και η μεσαιωνική κοινωνία
Η άμεση αντίδραση στην πρόκληση της πανώλης
Πάρα πολλοί άνθρωποι, οι οποίοι έβλεπαν την πανώλη ως την υπέρτατη τιμωρία του Θεού, αναζήτησαν και βρήκαν παρηγοριά στη θρησκεία.
Διωγμoί κατά των Εβραίων
Η εκκλησιαστική και κοσμική εξουσία έχασε εξαιτίας της ανημπορίας της γρήγορα το κύρος και το γόητρο της. Προκειμένου τότε να το ανακτήσει, σκέφτηκε να βρει ένα αλλόθρησκο εξιλαστήριο θύμα και τελικώς έριξε την ευθύνη για τον όλεθρο στους Εβραίους. Έτσι ξεπήδησε ξαφνικά μια θεωρία ότι δήθεν οι Εβραίοι είχαν δηλητηριάσει τα πηγάδια για να εξοντώσουν τους χριστιανούς, ωστόσο και οι Εβραίοι πλήττονταν, θερίζονταν εξίσου από την πανώλη. Η θεωρία αυτή πυροδότησε ένα γενικότερο κύμα διωγμών εναντίον των Εβραίων σε ολόκληρη την Ευρώπη.
Οι μακροπρόθεσμες συνέπειες του Μαύρου Θανάτου
Μακροπρόθεσμα, η πανδημία πανώλης επιτάχυνε μία ριζική αλλαγή στην μεσαιωνική ευρωπαϊκή κοινωνία. Έτσι οι γενιές μετά το 1348 δεν μπόρεσαν να διατηρήσουν τα κοινωνικά και πολιτιστικά πρότυπα του 13ου αιώνα. Η μεγάλη απώλεια πληθυσμού προκάλεσε αναδιοργάνωση της κοινωνίας, η οποία αργότερα έμελλε να αποβεί θετική. Η ερήμωση πολλών περιοχών επέτρεψε σε ένα μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού την πρόσβαση σε αγροκτήματα και θέσεις εργασίας που άξιζαν. Οι μισθοί στις πόλεις ανέβηκαν, ενώ η αγορά για αγροτικές μισθώσεις κατέρρεε.
Η εμφανής άνοδος του κόστους εργασίας επέφερε τη σταδιακή μηχανοποίηση της εργασίας. Έτσι ο Ύστερος Μεσαίωνας εξελίχθηκε σε μια εποχή εντυπωσιακών τεχνικών καινοτομιών. Ως παράδειγμα μπορούμε να θέσουμε την εφεύρεση της τυπογραφίας. Ωστόσο, οι μισθοί των γραφέων παρέμειναν χαμηλοί.
ΠΗΓΗ: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B1%CF%8D%CF%81%CE%B7_%CF%80%CE%B1%CE%BD%CF%8E%CE%BB%CE%B7
Το Θανατικό της Ρόδου – Rhodes, the Black Death
24 Ιουνίου, γενέθλειο του Άγιου Ιωάννη του Βαπτιστή. Έτος 1500. Τόπος Ρόδος.
Μεγάλη γιορτή για όλους, όχι μόνο για τα γενέθλεια του προστάτη των Ιπποτών του Αγ. Ιωάννη μα και για το επίσημο τέλος του Μεγάλου Θανατικού, της επιδημίας της πανούκλας. Όλα είχαν ξεκινήσει είκοσι μήνες πρίν, τον Οχτώβρη του 1498, όταν οι αρουραίοι φορείς της επιδημίας ξεμπάρκαραν απο ένα ξένο καράβι στο λιμάνι της Ρόδου.
Η καταστροφή ήταν τεράστια, με χιλιάδες θανάτους. Με τα λόγια του Ροδίτη λόγιου της εποχής Εμμανουήλ Γεωργιλλά του Λιμενίτη, στο ποίμα “Το Θανατικό της Ρόδου”:
“…θνήσις και μόρος εκ Θεού και παίδευσις η εκ τούτου
θανατικόν επέσωσεν εις το νησίν της Ρόδου…
τι ήτον ετούτο το κακό το μέγα και μυστήριον
και το πικρόν θανατικόν, το φοβερόν κριτήριον;
οπου ‘λθε κ’ ηυρε την πτωχήν την Ρόδον την μισκήνα,
και ‘εφα τους ανθρώπους της με λοιμασμένην πείνα,
και θέρισε τον ‘πίσκοπον και ‘κόψε τους παπάδες,
διακόνου και ‘κλησσιαστικούς και τους ξαγορευτάδες
και πίκρανε τους γέροντες και ‘θλιψεν ταις μαννάδες,
ταις κόρες ταις ανέγλυταις και ταις οικοκυράδες…
…εχορταριάσαν τα στενά κι οι ρύμες ασχημήσαν…”
Αναρτήσεις
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου