Οι Έλληνες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία
Dr ALFRED VINCENT
ΟΙ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ των Τούρκων στις βυζαντινές χώρες είχαν αρχίσει πολύ πριν από την Άλωση της Κωνσταντινούπολης.
Μετά τη βυζαντινή ήττα στο Μαντζικέρτ (1071), η δυναστεία των Σελτζούκων Τούρκων είχε καταλάβει μεγάλο μέρος της Μικράς Ασίας.
Το 1299, ο φύλαρχος Οσμάν αυτοανακηρύχθηκε σουλτάνος ενός ανεξάρτητου κράτους στη ΒΔ Μικρά Ασία και στη συνέχεια άρχισε να επεκτείνει την κυριαρχία του σε γειτονικές περιοχές.
Εσωτερικό της Αγιάς Σοφιάς. Φώτο: Ζeylif /Pixabay
Από τη δεκαετία του 1350 οι Οθωμανοί, οι διάδοχοι δηλαδή του Οσμάν και οι οπαδοί τους, εξορμώντας από τη βάση τους στη Θράκη, κατέκτησαν μεγάλο μέρος της Σερβίας και της βόρειας Ελλάδας.
Το 1366 έκαναν πρωτεύουσά τους την Αδριανούπολη. Το 1453 οι Βυζαντινοί κρατούσαν ακόμη μόνο την περιοχή της Πόλης, μέρος της Πελοποννήσου και μερικά νησιά.
Μετά την Άλωση κατακτήθηκαν η λατινοκρατούμενη Αθήνα, το βυζαντινό Δεσποτάτο της Πελοποννήσου και το κράτος των Κομνηνών στον Πόντο. Αργότερα έπεσαν στους Οθωμανούς οι περισσότερες κτήσεις της Βενετίας, όπως η Εύβοια (1470), η Κύπρος (1570-’71) και η Κρήτη (1645-’69).
Τα Επτάνησα, όμως, παρέμεναν υπό βενετική κυριαρχία μέχρι το 1797.
Στο οθωμανικό Κράτος, οι πληθυσμοί διαιρούνταν επίσημα σε κατηγορίες με βάση τη θρησκεία και όχι με βάση τη γλώσσα ή την καταγωγή. Έτσι και στα ελληνικά, η λέξη «τούρκος» χρησιμοποιούνταν με την έννοια του μουσουλμάνου, ανεξάρτητα από καταγωγή.
Δίπλα στον κυρίαρχο ισλαμισμό, αναγνωρίζονταν επίσημα ο χριστιανισμός και ο ιουδαϊσμός, ως θρησκείες που σύμφωνα με το Κοράνι λάτρευαν τον αληθινό Θεό, θεωρούνταν όμως αιρετικές, αφού δεν δέχονταν τον Μωάμεθ ως προφήτη. Απαγορευόταν στους χριστιανούς να χτίσουν νέες εκκλησίες χωρίς ειδική άδεια.
Μια σουλτανική διάταξη του 1631 τονίζει ότι: “Σύμφωνα με τον ιερό Νόμο […], οι χριστιανοί πρέπει να ξεχωρίζουν από την ενδυμασία τους και την εμφάνισή τους ως κατώτεροι».
Μερικοί χριστιανοί υπέκυψαν στις οικονομικές και άλλες πιέσεις και εξισλαμίστηκαν. Πολλές από τις οικογένειες αυτές διατήρησαν κρυφά την αρχική τους πίστη, έγιναν δηλαδή κρυπτοχριστιανοί.
Για τους μουσουλμάνους, όμως, ο εκχριστιανισμός θεωρούνταν προδοσία και τιμωρούνταν με θάνατο.
Η Ορθόδοξη Εκκλησία είχε το δικαίωμα να συγκεντρώνει χρηματικές συνεισφορές από τους πιστούς και η δικαιοδοσία των εκκλησιαστικών δικαστηρίων επεκτάθηκε και σε μη θρησκευτικές υποθέσεις.
Οι Πατριάρχες της Κωνσταντινούπολης εκλέγονταν από τη Σύνοδο του ανώτερου κλήρου, αλλά προκειμένου να εγκριθεί η εκλογή από τον Σουλτάνο έπρεπε να καταβληθεί ένα τεράστιο χρηματικό ποσό.
Το σύστημα ήταν ανοικτό σε κάθε είδους μηχανορραφίες.
Στους χριστιανούς επιβάλλονταν βαριές φορολογικές υποχρεώσεις. Ιδίως στους πρώτους αιώνες, είχαν επιπλέον την υποχρέωση να παραδίδουν κάθε τόσο μερικά από τα παιδιά τους στους εκπροσώπους του Σουλτάνου· τα παιδιά αυτά εξισλαμίζονταν και εκπαιδεύονταν για να γίνουν στρατιωτικοί ή διοικητικοί υπάλληλοι.
Σημαντικό μέρος του χριστιανικού πληθυσμού αποτελούνταν από φτωχούς αγρότες. Αρχικά, σε πολλές περιοχές κυριαρχούσε το σύστημα των κρατικών φεούδων (τιμαρίων), αλλά από τον 18ο αιώνα πολλά τιμάρια μετατράπηκαν σε τσιφλίκια, αγροκτήματα, δηλαδή, στην απόλυτη ιδιοκτησία των γαιοκτημόνων.
Οι τελευταίοι εκμεταλλεύονταν στο έπακρο την εργασία των καλλιεργητών.
Ωστόσο, σε μερικές ελληνικές περιοχές οι χριστιανικές κοινότητες απολάμβαναν έναν βαθμό αυτονομίας με τοπικές δημογεροντίες, στις οποίες κυριαρχόυσαν μερικές πλούσιες οικογένειες, οι «κοτζαμπάσηδες» («μεγάλα κεφάλια»).
Χαρακτηριστικό φαινόμενο του 18ου αιώνα είναι οι κλέφτες, που από τα λημέρια τους στα βουνά εξορμούσαν να ληστέψουν πλούσιους τούρκους και ακόμη, καμιά φορά, χριστιανούς.
Οι αρματολοί, χριστιανικές αστυνομικές ομάδες που εξουσιοδοτήθηκαν από τις αρχές, δεν κατάφεραν να εξουδετερώσουν τους κλέφτες. Απεναντίας, πολύ συχνά ένας κλέφτης γινόταν αρματολός, ή αντίστροφα.
Όπως λέει ο Ζίδρος στο τραγούδι:
Σαράντα χρόνια έζησα αρματολός και κλέφτης…
Στον Πόλεμο της Ανεξαρτησίας πολλοί πρώην κλέφτες ή/και αρματολοί —όπως ο Κολοκοτρώνης— αξιοποίησαν την πολεμική τους πείρα με λαμπρά αποτελέσματα.
Στην ύπαιθρο υπήρχαν κατά κανόνα ελάχιστες ευκαιρίες για μόρφωση, εκτός από τα στοιχειώδη μαθήματα που προσέφεραν ιερείς και μοναστήρια.
Σχολεία, όμως, σε επίπεδα Γυμνασίου, όπως θα λέγαμε σήμερα, λειτουργούσαν σε πολλές πόλεις.
Πανεπιστήμια δυτικού τύπου δεν υπήρχαν, αλλά μερικοί χριστιανοί σπούδασαν σε ιταλικά πανεπιστήμια, κυρίως της Πάδοβας, κοντά στη Βενετία.
Ανάμεσα στις γλώσσες που μιλιόνταν στην Αυτοκρατορία η ελληνική κατείχε ξεχωριστή θέση. Όχι μόνο είχε ιδιαίτερη αίγλη ως γλώσσα του αρχαίου πολιτισμού και της Ορθόδοξης Εκκλησίας, αλλά ήταν και διεθνής γλώσσα του εμπορίου και της διανόησης στη νοτιοανατολική Ευρώπη.
Πολλοί χριστιανοί βλαχικής, αλβανικής ή βουλγαρικής καταγωγής έμαθαν τα ελληνικά ως δεύτερη γλώσσα και αφομοιώθηκαν στο ελληνόφωνο πολιτισμικό σύμπαν.
Ο 18ος ήταν ο αιώνας του Διαφωτισμού. Στοχαστές στη Δύση ανέπτυξαν νέες αντιλήψεις, βασισμένες στον ορθολογισμό, την παρατήρηση και τον πειραματισμό.
Ο αντίκτυπος του δυτικού Διαφωτισμού έφτασε και στον ελληνικό κόσμο. Ο Κερκυραίος Ευγένιος Βούλγαρης μετέφρασε και δίδαξε έργα δυτικών φιλοσόφων στο Άγιον Όρος και σε πόλεις της βόρειας Ελλάδας.
Ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ, από την Τσερναβόντα της σημερινής Ρουμανίας, συνέταξε βιβλία στα ελληνικά για τα Μαθηματικά και τη Γεωγραφία.
Τη σκυτάλη πήραν στη συνέχεια άλλοι συγγραφείς όπως ο μαθητής του Ιώσηπου, ο πρωτοπόρος επαναστάτης Ρήγας Βελεστινλής ή Φεραίος (1757-’98), με το βιβλίο του “Φυσικής Απάνθισμα” (1790), και οι Φιλιππίδης και Κωνσταντάς με τη “Γεωγραφία Νεωτερική” (1791).
Παράλληλα με τις επιστήμες, αναπτύχθηκαν νέες, φιλελεύθερες αντιλήψεις για τη θέση του ατόμου στην κοινωνία.
Τον 18ο αιώνα μερικές πλούσιες οικογένειες της συνοικίας του Φαναρίου στην Πόλη, κοντά στην έδρα του Πατριαρχείου, αποτελούσαν μια χριστιανική ελίτ.
Εκτιμώντας τη μόρφωση και την πολυγλωσσία των Φαναριωτών, οι Σουλτάνοι τούς διόριζαν σε σημαντικές διοικητικές θέσεις.
Ανάμεσα σε αυτές ήταν η θέση του Μεγάλου Δραγουμάνου ή Διερμηνέα, με σημαντικά διπλωματικά καθήκοντα, και του Οσπεδάρου (Ηγεμώνα) στα ημιαυτόνομα κρατίδια της Βλαχίας και της Μολδαβίας, περιοχές της σημερινής Ρουμανίας.
Οι ελληνικές παροικίες στις πρωτεύουσες των δυο ηγεμονιών, Βουκουρέστι και Ιάσιο αντίστοιχα, αυξήθηκαν με την εγκατάσταση μεγάλου αριμθού αξιωματούχων και υπαλλήλων. Μερικοί ηγεμόνες προσπάθησαν να εφαρμόσουν τις αρχές της «φωτισμένης Δεσποτείας».
Με πρωτοβουλία τους συντάχθηκαν νομικοί κώδικες, και οι ηγεμονικές Ακαδημίες στις δυο πρωτεύουσες έγιναν σημαντικά κέντρα ελληνόγλωσσης παιδείας. Αργότερα στην Επανάσταση, Φαναριώτες όπως ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, ο αδελφός του Δημήτριος και ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, προσέφεραν σημαντικότατες υπηρεσίες, αν και έρχονταν σε σύγκρουση με τους ντόπιους οπλαρχηγούς.
Ωστόσο, για να διορισθεί ηγεμόνας, έπρεπε ο υποψήφιος να καταβάλει ένα μεγάλο χρηματικό ποσό, για το οποίο μετά τον διορισμό του θα προσπαθούσε να αποζημιωθεί από τη φορολογία των ντόπιων. Σε τελική ανάλυση, οι Φαναριώτες ήταν υποτελείς του Σουλτάνου, και όπως έγραψε ο Ρήγας στο Θούριο:
Βεζίρης, Δραγουμάνος, Αφέντης κι αν σταθείς,
ο Τύραννος αδίκως σε κάμει να χαθείς.
Παράλληλα, ανθηρές παροικίες χριστιανών από την Οθωμανική Αυτοκρατορία αναπτύχθηκαν σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις.
Πολλά μέλη τους ασχολούνταν με το διεθνές εμπόριο, διατηρώντας δίκτυα επαφών με άλλους εμπόρους σε πόλεις του εξωτερικού και της Ελλάδας. Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η παροικία της Βιέννης, όπου το 1790 κυκλοφόρησε η Εφημερίς, η πρώτη ελληνική εφημερίδα.
Εκεί επίσης εξέδωσαν τα βιβλία τους ο ο Μοισιόδαξ, οι Φιλιππίδης και Κωνσταντάς, και ο Ρήγας. Από το Παρίσι, ο Αδαμάντιος Κοραής με τα γραπτά του εργαζόταν για την ανύψωση του μορφωτικού επιπέδου του λαού και τη διάδοση φιλελεύθερων ιδεών.
Στο σύνολό τους οι Έλληνες του εξωτερικού έπαιξαν κεντρικό ρόλο στην προετοιμασία της Επανάστασης.
Ήδη, από τον ύστερο 17ο αιώνα, η δυναμικότητα της σουλτανικής κυβέρνησης είχε αρχίσει να χαλαρώνει. Στην ύπαιθρο κυριαρχούσε μια κατάσταση αναρχίας.
Στον Ρωσοτουρκικό Πόλεμο του 1768-74 οι Ρώσοι ενθάρρυναν τους υπόδουλους να σηκωθούν σε εξέγερση. Οι υποσχέσεις ρωσικής βοήθειας αποδείχτηκαν απατηλές, η εξέγερση αναχαιτίσθηκε και ο λαός πλήρωσε με αίμα. Ωστόσο, με την τελική ήττα των Οθωμανών, ο Σουλτάνος αναγκάστηκε να κάνει παραχωρήσεις.
Η ορθόδοξη Ρωσία έγινε προστάτρια των χριστιανών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Από το 1783 Έλληνες πλοιοκτήτες μπορούσαν να σηκώσουν ρωσική σημαία και να έχουν τα ίδια προνόμια των Ρώσων υπηκόων.
Πολλοί άρπαξαν την ευκαιρία να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες και να πλουτίσουν. Η συμβολή τους αργότερα στον Πόλεμο της Ανεξαρτησίας ήταν ανεκτίμητη.
Με τη δημοσίευση του “Θούριου” και του πολιτικού μανιφέστου του Ρήγα (1797) και με τα άλλα επαναστατικά δημοσιεύματα που ακολούθησαν, με τις σερβικές εξεγέρσεις του 1804 και 1815 και με τις δραστηριότητες της Φιλικής Εταιρείας από το 1814, το όραμα μιας Επανάστασης στις ελληνικές χώρες άρχισε να αποκτά σάρκα και οστά.
Αναρτήσεις
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου