Δυο Ιστορικά Διατάγματα της εποχής των Ιπποτών

Πολύ ενδιαφέροντα για τη μελέτη του Τοπωνυμικού της Ρόδου είναι δύο διατάγματα της εποχής των Ιπποτών, που έβγαλαν οι Μ. Μάγιστροι για να διατάξουν το λαό να κλειστεί στα διάφορα φρούρια σε ενδεχόμενη τουρκική επίθεση. Το πρώτο βγήκε στα 1474 από το Μ. Μάγιστρο Battista Orsini, γιατί είχε πληροφορίες ότι οι Τούρκοι ετοίμαζαν μεγάλη εκστρατεία για να πάρουν τα νησιά, πράγμα που ήταν στο πρόγραμμα τους ύστερα από το πάρσιμο της Πόλης, συχνά μάλιστα είχαν αρχίσει να κάνουν επιδρομές στα Δωδεκάνησσα. 

Έτσι μας δίνεται η ευκαιρία να γνωρίσουμε τα ονόματα των φρουρίων της Ρόδου και των χωριών που θα κλείονταν σ' αυτά.
Το διάταγμα γραμμένο στη λατινική της παραφθοράς βρίσκεται σήμερα στα Αρχεία της Μάλτας, όπου είχε μεταφερθεί το Τάγμα των Ιπποτών ύστερα από την Τουρκική κατάληψη της Ρόδου κι έχει δημοσιευθεί από τον Sommi Picenardi F. στο έργο του Itineraire d' un chevalier (σελ. 170).

Παίρνω το απόσπασμα που μας ενδιαφέρει:

ad castellum de Lindo reducantur hec casalia: Tha, Dephania, Efgales;
ad castellum de Catavia reducantur hec casalia: Messenagro, Vathy;
ad castellum de Polachia reducantur hec casalia: Stridio, Profilia, Arnitha;
ad castellum de Polone, reducitur hoc casale: Laderma;
ad castellum de Salaco reducantur hec casalia: Capi, Quitala;
ad castellum de Fanes reducantur hec casalia: Diascorio, Niocorio, Dimilia;
ad castellum Villenove reducantur hec casalia: Chimides, Altologo, Dimitra, Cremy;
ad castellum Ferraclo reducantur hec casalia: Salia, Jannadotto, Malona, Catagro, Caminari;
castellum Arcangeli tutabitur solum;
Cosquino tutabitur solum;
Casalia de Fando, Psito, Archepoli, Armia, Calathies, et Demalhia reducantur in civitatem Rhodi.

Το διάταγμα αυτό μιλά για 45 χωριά από τα οποία τα έντεκα είναι φρούρια, αν αφήσουμε το φρούριο της Ρόδου. Από αυτά υπάρχουν σήμερα σαν κατοικημένα χωριά τα τριάντα:
1) Λίνδος, 2) Κάλαθος, 3) Πυλώνα, 4) Λάρδος, 5)Ασκληπειό, 6) Γεννάδι, 7) Λαχανιά, 8) Κατταβιά, 9) Μεσαναγρός, 10) Βάτι, 11) Απολακκιά, 12) Ίστριος, 13) Προφύλια, 14) Άρνιθα, 15) Απόλλωνα, 16) Λάερμα, 17) Σάλακος, 18) Φάνες, 19) Διμυλιά, 20) Βιλλανόβα, 21) Θολός, 22) Δαματριά, 23) Κρεμαστή, 24) Μαλώνα, 25) Αρχάγγελος, 26) Κοσκινού, 27) Αφάντου, 28) Ψίνθος, 29) Αρχίπολη, 30) Καλυθιές.

Τα δεκαπέντε έχουν καταστραφεί στις διάφορες επιδρομές ή στην άλωση του 1522. Απ' αυτά πάλι το Καπί είναι συνοικισμός του χωριού Έμπωνα, τα οχτώ είναι γνωστά σαν τοπωνύμια: Θά, Γεφανειά, Εβγκάλες, Κίταλα, Καταγρός, Ζηνοδότου, Καμινάρι, Φαρακλός και τ' άλλα έξι έχουν εξαφανιστεί όλως διόλου: Διόσορος ή Διασκόριον, Νεοχώριον, Χίμιδες ή Χιμέδες, Σαλία, Αρμία ή Ερμία, Δεμαλία.

Το ίδιο διάταγμα το αναφέρει και ο Bosio (Ist. II, 149) με ημερομηνία 14 του Φλεβάρη 1475 μεταφρασμένο στην Ιταλική ακολουθώντας σχεδόν την ίδια σειρά. Το παραθέτω εδώ για μια σύγκριση:

il grand Maestro... ordino che
al castello de Lindo, ridurre si dovessero I casali di Calatto, di Pilona, di Lardo, di Stlepio, e di Janadi;
al castello della Canea ritirare si dovessero I casali di Tha, di Dephania e d' Efgales;
al castello di Cattavia I casali di Messinagro e do Vati;
al castello di Polochia I casali di Stridio, di Profilia e di Arnita;
al castello di Polona il casale di Laderma;
al castello di Salaco I casali di Capi e di Quitalia;
al castello di Fanes I casali di Diosoro di Nicorio e di Dimilia;
al castello di Villanuova I casali di Chimedes, d' Altoluogo, di Dimitria, e di Sicregai;
al castello di Ferraclo I casali di Salia di Janadoto, di Malona, di Catagro, e di Caminari;
che il castello Archangelo solo guardare si dovessel
e che nella citta di Rodi ritirare si dovessero le genti dei casali di Fando, di Psito, d' Archipoli, d' Armia, di Calaties, e di Demalia

Ο Bosio κάνει ορισμένα λάθη: Sclepio – Stlepio, τη Λαχανιά τη γράφει La Canea παίρνοντας για άρθρο την πρώτη συλλαβή, αντί του του Κρεμαστή -Cremy τη λέει το λατ. Κείμενο- γράφει Sicregai, το Altologo (Θολός) το γράφει Altoluogo με παρετ. από το Al Theolog, παραλείπει το χωριό Κοσκινού. Μια διαφορά βλέπουμε και στη χρονολογία 1475 Φλεβάρης, αντί Μάρτης 1474, φαίνεται όμως ότι είναι το ίδιο διάταγμα κι επαναλήφθηκε την άλλη χρονιά, γιατί η επίθεση των Τούρκων δεν πραγματοποιήθηκε στα 1474 κι επομένως ο ίδιος φόβος εξακολουθούσε να υπάρχει έως τα 1480.

Για τον ίδιο ακριβώς λόγο βγήκε το δεύτερο διάταγμα στα 1479 από το Μ. Μάγιστρο D' Aubusson. Το παραθέτω ακριβώς όπως το λέει ο Bosio (Ist. II, 387)

Quando il graqn Maestro ebbe sicurissimo avviso che il turco manderebbe presto fuori sedici galere per dannegiare Rodi... fu risoluto, che I popoli dell' isola di Rodi, nelle castella in questo modo ritirare si dovessero: che il popolo di Gatavia andare dovesse a Lindo da alcuni atti impoi, I quali in guardia della terra rimaner dovessero;
che quelli della Canea, di Janadi, e di Vati, si ritirassero a Pilona e a Stlepio, quei di Laderma a Ferraclo. Quei di Polochia a Monolito.
Quelli di Lardo a Lindo restandosi pero in Lardo alcuni per difesa del luogo.
Quelli di Pilona e di Calato a Lindo.
Quelli d' Arcangelo a Ferraclo o vero alla citta di Rodi, eccetto alcuni pochi, per difesa d' Arcangelo.
Quelli di Fando, d' Ermia, e di Psito, a Rodi. Ordinando che quelli di Trianda e di Cremasto nei castelli loro rimanere dovessero facendo buone guardie alla marina. Che quelli della Bastida, del Casale del Marescialle, nella citta si raccoglessero.
Quelli di Lorio, di Damatria, di Altoluogo, di Niocorio, di Dioscoro, di Chimides, a Villanuova.
Quelli di Fanes, di Soriqui e di Salaco nella citta.
Quelli di Platania, a Ferraclo; e quelli di Polona nel castello loro ridurre si dovessero.

Το διάταγμα αυτό αναφέρει τριαντατέσσερα χωριά. Απ' αυτά τα έξι που υπάρχουν και σήμερα είναι άγνωστα από το προηγούμενο διάταγμα: Τριάντα, Μονόλιθος, Παστίδα, Μαριτσά, Σορωνή, Πλατάνια. Η Κρεμαστή αναφέρεται καθαρά, το Λόριον είναι άγνωστο.

Κοντά στις Φάνες και τη Σορωνή αναφέρεται από το πρώτο διάταγμα το χωριό Diascorio, ο Bosio το λέει Diosoro και στο δεύτερο διάταγμα Dioscoro. Φαίνεται πως θα ήταν κάποιο χωριό Διος χωρος ή Διος Ορος, όπως και στη Μ. Ασία, ο κάτοικος του οποίου λέγεται Διοσορινός και Διασωρινός (πρβ. Νειλος Διασωρινός Μητροπολίτης Ρόδου του ΙΓ Αιώνα). Το Armia, χωριό κοντά στη Ψίνθο και Αφάντου στο β διάταγμα γράφεται Ermia, πιθανόν Ερμείας.

Από τα σημερινά χωριά της Ρόδου δεν απαντούν στα δύο διατάγματα τα Καλαβάρδα, όπου φαίνεται πως ήταν το Νεοχώριον, η Καστέλλος και Έμπωνα όπου θα εγκαταστάθηκαν τα λείψανα των χωριών Καπί και Κίταλα, τα Μάσαρη όπου θα εγκαταστάθηκαν κάτοικοι των χωριών Καταγρός και Καμινάρι. Τα Σιάννα δεν απαντούν στα διατάγματα, είναι όμως γνωστά από άλλο μέρος της ιστορίας του Bosio (Ist. II 347)

Από το ίδιο βιβλίο.
Κεφάλαιο Ι
ΕΡΕΙΠΙΑ - ΠΑΛΙΑ ΧΤΗΡΙΑ

Καμινάρι, το (Μασ.) όνομα μεσαίωνικού χωριού γνωστού από το διάταγμα του 1474. Τα τοπωνύμια θα ήταν εργοστάσια κεραμευτικής, καμίνια όπου έψηναν τα αγγεία. Ανάλογη σημασία θα έχει και το Καμιντήρες, οι θ, (Αγ. Ισ.)